Schaamte

Wel heel veel katholieken, vrees ik, hebben zich ge­schaamd voor hun kerk bij de recente weigering van de eucharistie aan homoseksuelen “om­dat zij in zonde leven”. Kerkleden die zijn gescheiden, en daarna her­trouwd, of die gewoon samenwo­nen, zij leven eveneens “in zonde”. Voor hen geldt dus ook: geen eucha­ristie. En dat zijn er nogal wat.

Dat zijn de regels die Rome han­teert en oplegt. Uitgangspunt is dat ‘de scheppingsorde’ zou decreteren dat uitoefening van je seksualiteit al­leen mag plaatsvinden binnen een (kerkelijk ingezegend) huwelijk tus­sen man en vrouw. Die ‘scheppings­orde’ is een moraaltheologisch con­struct uit de middeleeuwen. Waar in het evangelie kan echter hiervoor een grondslag worden gevonden? Waarom bemoeit de kerk zich zo in­tensief met seksualiteit? Waarom wordt deze gedegradeerd tot iets minderwaardigs, ook als het gaat om mensen die van elkaar houden en ge­wetensvol proberen te leven? In de katholieke kerk bestond - vaak tot ergernis van reformatori­sche christenen - in de tijd van het ‘rijke roomse leven’ een gedoogcul­tuur. Er waren wel strenge zedelijke regels (‘zedelijk’ betekende in die tijd - en dat is kenmerkend! -vooral ‘kuis’), maar in de pastorale praktijk was de kerk liefdevoller, met begrip vanuit de pastorie voor ‘de zwakte van het vlees’ onder de gelovigen. De regels bleven echter onveranderd. Gevolg is dat, waar liefdevol gedogen ophoudt, er liefdeloze regels over­blijven.

Het incident in het Brabantse Reu­sel, dat vervolgens werd verdedigd door de Bossche bisschop Hurk­mans, laat zien wat daarvan het ge­volg is: een niet van pastorale zorg getuigende toepassing, dit met be­roep op de hardheid van de regel. Dan begint voor het kerklid de schaamte. Trouwens, ook al ben je liefhebber van harde regels, dan kun je in de praktijk toch uitzonderingen maken op grond van de hardste regel in de navolging van Christus, die van de barmhartigheid?

Ergerlijk is vooral het gebrek aan bereidheid tot het afleggen van ver­antwoording. De kerk heeft gespro­ken, daarmee basta. Terwijl uitoefe­nen van gezag alleen aanvaardbaar is als een verantwoording wordt gege­ven tegenover hen die worden ge­acht dat gezag te aanvaarden. Dat is in een democratische rechtsstaat vanzelfsprekend. Er is geen reden waarom dat in de kerk helemaal an­ders zou zijn. Dit betekent dat een eenvoudig beroep op ‘de scheppings­orde’ om kerkleden uit te sluiten van eucharistie of avondmaal onvoldoende is. Je moet dan waar maken dat in onze dagen, nu wij meer we­ten over de mens, zijn herkomst en zijn diepere drijfveren, de regels van toen weergeven hoe ‘de Schepper van de mens’ het gewild heeft. Dat verhaal van ‘de scheppingsorde’ is bedacht om de toenmalige zedelijke orde een bovennatuurlijke recht­vaardiging te geven. Nu zit onze ze­delijke orde echter anders in elkaar. Wij weten immers beter hoe het zit met het ontstaan van de mens, en met de grondslagen van het mense­lijk samenleven. Dan kun je zo’n middeleeuws verhaal niet klakke­loos napraten je moet dan uitleggen waarom liefde tussen mensen, die plaatsvindt buiten een huwelijk tus­sen man en vrouw, ‘zondig’ zou zijn. Is die liefde echt in strijd met wezen­lijke morele regels die we nodig hebben om samen te overleven? In de zelfbewuste en ontwikkelde ge­meenschap waarin wij leven je al­leen beroepen op een gezagsargu­ment, dat is onaanvaardbaar, ja, een ergernis.

Het gebrek aan bereidheid tot het afleggen van verantwoording is he­laas tevens de oorzaak van dat hand­haven van achterhaalde morele standpunten. Heb je als kerk steeds een actieve dialoog met je kerkleden over de inhoud van de waarden die je als kerkgemeenschap wilt verdedi­gen, dan zijn die waarden een levend bezit. Neem het voorbeeld van de en­cycliek Humanae Vitae, waarbij de paus - zonder enig overleg binnen de kerkgemeenschap - in 1968 het ge­bruik van voorbehoedmiddelen ‘zondig’ verklaarde, zelfs binnen het huwelijk. Toen was het al duidelijk dat condooms verspreiding van geslachtsziekten kunnen voorkomen. In 2008 werd deze encycliek – opnieuw zonder enig overleg met de ge­loofsgemeenschap - bevestigd, on­danks de vreselijke plaag die hiv is, en die sindsdien ontelbare slachtoffers heeftgemaakt. Humanae Vitae is dus waarlijk geen levend bezit!

Mijn schaamte geldt dan ook niet zozeer het feit dat de bisschop van Den Bosch een opvatting verdedigde die de mijne niet is. Mijn schaamte geldt de weinig liefdevolle toepassing van dat standpunt En het ge­brek aan bereidheid om een echte in­houdelijke verantwoording te ge­ven, door in discussie te gaan met de kerkleden.

Een kerkgemeenschap keert zo ge­heel in zichzelf; en gaat daardoor vroeg of laat ten onder.

Erik Jurgens

Dr. Erik Jurgens is voormalig lid van de Eerste Kamer en huidig voorzitter van Mariënburgvereniging. Hij schreef deze bijdrage voor de Podiumpagina van Trouw, 5 maart 2010.