Waar blijft de vrijzinnigheid?

Een belangrijk deel van het volk Gods is wel onderweg maar weet niet meer waarheen 

Die eerste vraag van de oude katechismus was inderdaad de wezenlijkste: "waartoe zijn wij op aarde?" Het oude antwoord was onbevredigend: "om God te dienen en daardoor in de hemel te komen". Waarom kan ik dan niet direct naar de hemel, zo vroeg ik als schooljongen aan de godsdienstleraar. Als ik het goed heb dan zijn in de gezegende dagen van Vaticanum II, toen de Geest eventjes vaardig was daar in Rome, bij het antwoord de woorden gevoegd "om op aarde gelukkig te zijn", of iets van die strekking.

In het voortreffelijk blad VolZin (de opvolger van De Bazuin en Hervormd Nederland) van 9 maart plaatste ik een oproep aan vrijzinnig katholieken om zich te verenigen. Aanleiding was een artikel waarin het ontslag als pastor werd gemeld, door diens bisschop, van diaken Ploum. Niet dat zijn parochianen daarom gevraagd hadden, integendeel. We zitten met een groot gebrek aan pastores, mensen die ons helpen om die vraag te beantwoorden waartoe we op aarde zijn. Ik noemde de mogelijkheid om de Mariënburgvereniging te gebruiken als vrijplaats waar open wordt besproken wat we eigenlijk in ons geloof waardevol vinden, en wat bij de dogmatische rimram kan worden gedeponeerd omdat dat soort dogmatiek niets toevoegt aan het beantwoorden van de vraag waartoe we op aarde zijn.

Vrijzinnige tolerantie

Het merkwaardige van rechtzinnigheid is dat het vrijzinnigheid niet verdragen kan, terwijl omgekeerd vrijzinnigen tolerantie plegen op te brengen voor orthodoxie. Zo respecteer ik het geloof van hen die volhouden dat de verrezen Christus lichamelijk ten hemel is opgenomen, terwijl het verhaal voor mij eerder een zinnebeeld is (mooi woord: beeld voor de zinnen) van de overwinning van leven over dood (waar is immers die hemel waar Christus – en sinds het dogma van 1950 ook zijn moeder – lichamelijk zou zijn opgenomen?). Zelfs een op zichzelf rechtzinnig man als Arius werd door het Concilie van Nicea in 325 in de ban gedaan omdat hij durfde ontkennen dat de Vader en de Zoon "één in wezen" waren (homoousios, consubstantialis). Zijn we op aarde om zulke haarkloverij te beoefenen? Een vrijzinnige zal zeggen van niet, een rechtzinnige trekt zich er aan op.

De Nederlands Hervormde Kerk, zaliger gedachtenis, bood aan vrijzinnig hervormden een plek binnen de organisatie, evenzeer als er een plek was voor de rechtzinnige Gereformeerde Bond. Zo hoort het ook. We hebben elkaar blijkbaar nodig.

Chaim Potok beschrijft dat in zijn roman 'The Chosen'. De zoon van de Chassidische rebbe is bevriend met de zoon van een liberaaljoodse hoogleraar. De rebbe behandelt zijn zoon zeer streng, want hij is een tsaddik, een rechtvaardige. En zo lang er nog vierentwintig rechtvaardigen zijn zal de wereld, volgens deze Joodse richting, niet vergaan. Maar een tsaddik moet lijden. Daarom spreekt de rebbe niet met zijn zoon. "Gruwelijk, die chassidiem, zegt de liberaaljoodse zoon tegen zijn vader. "Ja", zegt de vader, "maar zonder de rechtzinnigen was het jodendom allang verdwenen." Recht in de leer, een strakke organisatie, anders verwatert de zaak. Daar zit wat in.

Maar wat rechtzinnigen niet begrijpen is dat zij de vrijzinnigen net zo goed nodig hebben.

Schaamte voor de ‘Quanta Cura’

Rechtzinnigheid heeft de neiging te verstenen, de organisatie te gaan stellen boven de inhoud. Het Vaticaan is er een sprekend voorbeeld van. Leest iemand nog de encycliek 'Quanta Cura' van Pius IX, met de bijbehorende syllabus van dwalingen, rond 1850, gericht tegen de opkomende liberale democratie, die vrucht was van Verlichting en Franse Revolutie? Een liberale democratie die we in het westen sedertdien gretig hebben omarmd, inclusief de mensenrechten, ons seculiere geloof van nu. Allemaal dwalingen, vond toen de paus. Dankzij de vrijzinnigen, het protestantisme en de opkomst van het socialisme – en niet dankzij het Vaticaan – is de sociale en democratische rechtsstaat nu gemeengoed.

Medio april verscheen het tienjaarlijks onderzoek 'God in Nederland'. Daaruit blijkt verdergaande ontkerkelijking, maar tegelijk een zoektocht van velen naar zingeving. Vraag ik om mij heen aan mensen die nog kerken wat zij werkelijk geloven van de dogmata die in Nicea destijds in een Credo werden vastgelegd, dan blijken de meesten ter zake grotendeels onverschillig te zijn. De zaligsprekingen verschaffen hen bijvoorbeeld meer inzicht in de zin van het leven dan theologische vindingrijkheden als de triniteit. Zij zijn in feite vrijzinnig, maar krijgen vanuit de officiële kerk te weinig aangereikt. Binnenkort zijn ook zij vertrokken. Hun kinderen hebben zich al afgewend.

Kerkpolitiek document

Toen we in oktober 1983 met z’n vierenveertigen vanuit Mariënburg in Den Bosch de oproep publiceerden 'Getuigen van de Geest die in ons leeft', meenden we dat de katholieke kerk na Vaticanum II opnieuw dreigde vast te geraken. Er stonden concrete voorstellen in voor kerkhervorming, vanwege de kloof tussen "het beleid van Rome" en "het feitelijk denken en doen van veel kerkleden". Terugkijkend vind ik het nog veel te veel een kerkpolitiek document. Wij hoopten, als 'loyale oppositie' in gesprek te raken met kerkelijke autoriteiten. De vrijzinnigheid in het stuk betreft vooral ordeningsvraagstukken, niet het geloof. De vrouw in het ambt, de gehuwde priester, de intercommunie (wie ziet niet, jaren daarna, prinses Juliana tijdens de huwelijksmis van haar kleinzoon ter communie gaan, om vervolgens door onze kardinaal tot de orde te worden geroepen...?), morele kwesties als abortus en kernbewapening: zulke zaken vind je terug. Geschreven in de taal der klerken, de tale Kanaäns van Rome. Gelukkig heeft de Mariënburgvereniging nu opdracht gegeven, 24 jaar later, om het te herschrijven.

Maar hoe het zij, het was een begin van een dialoog. Half denkend rooms Nederland deed mee of keurde het goed. Maar een dialoog kwam er sinds 1983 niet, ook niet tussen bisschoppen en de Acht Mei Beweging. De rechtzinnigheid durft blijkbaar niet, bang haar gezagspositie te verliezen, bang ook voor eigen twijfels. De nieuwe paus kon zelfs nog onlangs bevestigen dat Christus alleen mannen tot het ambt had geroepen, en dat dit voor vrouwen dus uitgesloten bleef. In 2007! Over minder dan een generatie lezen we zo’n uitspraak met dezelfde verbijstering als we nu al een halve eeuwlang 'Quanta Cura' lezen. Hoe is zoveel verblindheid mogelijk? De Geest waait toch waarheen hij wil?

Als de kerk het zelf niet opbrengt om een vrijplaats te organiseren voor kerkleden en gelovigen waar je niet met dogma's en kerkregels om de oren wordt geslagen als je je geloof op een andere wijze wilt beleven, dan zal de ontkerkelijking nog veel verder toenemen. Rechtzinnigen heb ik horen zeggen dat dan alleen de ware kern overblijft, en dat dit dus goed is. Dat ecclesia catholica betekent 'de het geheel omvattende kerk', en niet een sektarische, van de rest afgesneden kerk. Dit wordt vergeten. Zijn we daartoe op aarde?

Benieuwd of de Mariënburgvereniging zich inderdaad tot zo’n vrijplaats zou kunnen ontwikkelen waar de Geest werkelijk leeft, toog ik op 21 april jl. naar O.L.V. ter Eem in Amersfoort voor de jaarvergadering van de vereniging. Aldaar 's middags een overtuigend betoog door een vrouwelijke priester van de Oud-Katholieke kerk, dr. Angela Berlis, dat de vrouw thuishoort in het ambt. Geen rechtzinnige aanwezig om het tegen te spreken. De argumenten er tegen zijn dan ook uit de oude hoedendoos. Waarom soms wel een uitzinnige verering van een soort godin-Maria (hoe luidt ook al weer het eerste gebod?), maar niet gewoon de vrouw haar gelijke plek geven in de kerk. Hadden we bovendien niet dringend pastores nodig? Het beraad mondde niet uit in een resolutie van de ledenvergadering waarin werd aangedrongen om het priesterschap van de vrouw in de roomse kerk onverwijld te erkennen. Moeten we daarover niet eens een ledenraadpleging organiseren?

Curieuze verstarring

Maar in de ochtend een curieuze verstarring bij het bestuur van de  Mariënburgvereniging als het reageert op een brief van Tammo ten Berge c.s.. Onder die c.s. J. Langelaan, die de brief met geestdrift toelicht. "Wat kan en wil de Mariënburgvereniging in de toekomst betekenen voor haar (ca 2500) leden en voor alle gelovigen in de... kerkprovincie?".

Het voorstel luidt 'het opbouwen van een platform voor onderling beraad van gelovigen' in regionale bijeenkomsten, een meldpunt, publicaties en een ondersteunend netwerk. Het bestuur zag het niet zo zitten, behalve het meldpunt dan. Waarom niet een website? Er is al een actieve website voor kritische katholieken, onder redactie van o.m. Isaac Wüst (www.rk-kerkplein.org). Zoiets kan de Mariënburgvereniging mijns inziens ondersteunen.  Het internet is immers een ideaal discussieforum. En waarom niet duidelijke standpunten uitdragen op kritische punten? De kerk blijft bijvoorbeeld euthanasie (beter: stervenshulp) veroordelen. Het ethisch beginsel 'gij zult niet doden' blijkt in geen omstandigheid te mogen wijken voor een ander moreel beginsel, dat van zelfbeschikking van de mondige mens, en zelfs niet voor een wezenlijk christelijk gebod, dat van barmhartigheid en naastenliefde. Een typisch voorbeeld van een verstarde stellingname, waarbij verschillende morele waarden niet meer tegen elkaar worden afgewogen in een concreet geval.

Of standpunten over de vraag of het Evangelie letterlijke geschiedschrijving behelst, of eerder een Verhaal is waarin de zin van het bestaan en de waarden waarvoor we leven worden verzinnebeeld. Dat zijn het soort vragen waarin ook een jongere generatie belangstelling heeft. Waar vindt die discussie nu plaats? Dat zou in de parochies moeten plaatsvinden, onder meer ondersteund door de Mariënburgvereniging.

Mariënburgvereniging, neem de oproep van Tammo ten Berge c.s. ter harte. Er is zoveel te doen. Een belangrijk deel van het volk Gods is wel onderweg maar weet niet meer waarheen. Het is geen tijd voor voorzichtigheid, het is het elfde uur.

Erik Jurgens

De auteur is een van de 'oprichters' van de Mariënburgvereniging. Hij is lid van de Eerste Kamer voor de PvdA.

Deze bijdrage is overgenomen uit het info- en contactblad van de Mariënburgvereniging, MV-NU mei 2007.