Te weinig grenzen

Zelfmoord is de tweede doodsoorzaak van jongeren in België. De eerste oorzaak is het verkeer. Tweemaal geweld: geweld dat de mens zichzelf aandoet en geweld dat de mens een ander aandoet. In beide gevallen - zelfdoding en verkeer - is het bijna nooit echt de bedoeling om geweld te plegen. De zelfdoder wil eigenlijk niet dood, zeggen psychologen, hij wil rust. En die vond hij nergens meer in het leven. Hij kan de haast van de samenleving niet meer aan. De verkeersdader wil niemand dood, hij wil haastig naar huis, opgejaagd na een nachtje stappen. Opgejaagd door de beats van de loeiharde muziek die nog in zijn hoofd beuken, heeft de verkeersdader in vele gevallen alle regels aan zijn laars gelapt. Opgejaagd door het gebrek aan externe regels die in zijn leven orde en regelmaat brengen, en door het teveel aan regels die hij bijgevolg zichzelf moet opleggen, ziet de zelfdoder nog slechts één grens die hem tot rust kan brengen, de ultieme grens van de dood. Onze samenleving is getekend door haast, een haast die aan de mens veel eisen stelt (van prestatie, zelfrealisatie, netwerken, présence, schone schijn) maar geen grenzen aanbiedt. De normloosheid van de vermarkte wereld heeft niet alleen onze financiën in een crisis gebracht maar ook onze menselijkheid.

Naar aanleiding van een zoveelste geval van zelfdoding van een jongere - uiteraard geenszins sprekend over die individuele zaak, maar als een algemene reflectie uit jaren ervaring met zelfdoding van jongeren - zei therapeut Nico de Fauw in een interview met De Standaard (9 december 2011): "Het valt mij op dat nogal wat jongeren vertellen dat ze thuis nog nooit een nee hebben gekregen? Alles kan en alles mag. Ze zeggen letterlijk: ’Ik weet niet wat ik nog moet doen om eens op verzet te stuiten.’ Ze snakken ernaar dat hun ouders grenzen stellen, zodat ze de hele verantwoordelijkheid over hun leven niet alleen moeten dragen."

Misschien heeft De Fauw wel gelijk. Zonder grenzen die anderen ons stellen, zonder eisen die onze omgeving ons oplegt, maar met een vrijheid die alleen bestaat uit ja’s zonder een enkele nee, is de eigen verantwoordelijkheid niet te torsen.

De mens snakt naar een orde die bestaat uit rechten en plichten, en wil een levenskader van mogen en moeten. Zo’n ordening voor zijn leven en samenleven komt niet tot stand door eigen reflectie alleen. Het levenskader waarbinnen we gelukkig kunnen zijn, kunnen we nooit helemaal zelf ontwerpen. De vrijheden waarvan we mogen genieten en de plichten die de vrijheden tot gevolg hebben, ontstaan ook altijd enigszins buiten onze eigen beslissing en onze eigen afweging.

Regels pakken de mens zijn vrijheid niet af. De vrijheid krijgt door de eisen vanuit de samenleving en de omgeving de contouren van doenbaarheid. Grenzeloze vrijheid legt immers ook een grenzeloze verantwoordelijkheid op ’s mensen schouders. Niemand kan de eigen verantwoordelijkheid dragen, als hij alleen beslist welke de grenzen van zijn handelen zijn.

Ook anderen moeten voor ons grenzen helpen uittekenen waarbinnen we ons vrij kunnen bewegen. Zonder grenzen heeft de mens geen land. Zonder grenzen die ook anderen hebben getrokken, wordt hij thuisloos. Zonder grenzen die zijn horizon afbiezen, is de mens veroordeeld om als een eeuwige nomade te dolen - in alle betekenissen van het woord ’dolen’. Zonder grenzen die zijn vrijheid en zijn verantwoordelijkheid afbakenen, is de mens gedwongen om altijd weer op te breken en op zoek te gaan naar een thuis dat hij nooit zal vinden. Tenzij in de dood.

Geen vrijheid zonder wet. Ik heb lang niet begrepen wat de joden bedoelden met "de vreugde van de wet". Misschien is het wel dit: het is de wet die onze vrijheid mogelijk maakt. Het is de wet die onze verantwoordelijkheid draaglijk maakt.

Uit het commentaar van therapeut De Fauw blijkt duidelijk dat jongeren verlangen naar grenzen die hun worden aangeboden. Want zonder ooit een nee te horen, klinken alle ja’s inhoudloos. Ze kunnen geen vreugde vinden in een vrijheid zonder grenzen. Dat is immers een vrijheid die hun niet wordt vergund maar hun wordt opgelegd.

De vrijheid van "zoek het zelf maar uit" lijkt op het eerste gezicht een en al gulhartigheid, maar ze is liefdeloos. "Zoek het zelf maar uit" heeft immers ook de betekenis van "ik trek het mij niet aan".
Mark Van de Voorde

Mark Van de Voorde is publicist en gewezen raadgever van de Belgische politici Herman Van Rompuy, Yves Leterme en van Steven Vanackere. Hij schrijft op persoonlijke titel. Bovenstaande tekst verscheen op 10 december 2011 bij Rorate.