Bezuinigingen: doel en middel zijn verwisseld

In de politieke debatten aan de vooravond van de landelijke verkiezingen is de nadruk gelegd op het beperken van het begrotingstekort en de staatsschuld door een reeks van financiële ingrepen. Dat levert een oerwoud van koopkrachtplaatjes en fiscale voorstellen op, geen wonder dat de burger daarin de weg kwijtraakt. Het is ook de foute benadering: doel en middel zijn verwisseld. Het gaat er nu om het economisch en maatschappelijk leven werkelijk te verbeteren, en tegelijk daardoor bezuinigingen te bereiken.

De bezuinigingsoperatie mag geen doel op zich zijn, maar het resultaat van het scheppen van een nieuwe sociale architectuur. Daarin verdwijnen verouderde instituties, arbeidsverhoudingen, consumptiepatronen, productieprocessen en producten van het maatschappelijke en economische toneel. Een herwaardering van de consumptiemaatschappij tekent zich af en een omslag naar duurzame productiemethoden.

Met deze ingrijpende verandering keert de menselijke maat terug in het economisch leven. Dat krijgt vorm door een herwaardering van kleinschaligheid, collectieve arrangementen op alle niveaus en door een benutting van de informatietechnologie met het oog op dienstbaarheid aan de samenleving.

Bezuinigingen vloeien in deze aanpak niet voort uit een poging de begroting sluitend te maken, maar zijn de uitkomst van een complex van structurele verbeteringen.  Daarbij gaat het om terugdringen van overbodige activiteiten, het reorganiseren van een breed scala van publieke voorzieningen en het initiëren van nieuwe  ontwikkelingen, die per saldo maatschappelijke en financiële winst opleveren.

Laat ik voorbeelden geven. Gezagsdragers en ambtenaren die vertrekken, kunnen op een sobere wijze worden uitgezwaaid. Het UWV faalt als instelling, die werklozen en niet-actieven mobiliseert. De organisatie van de jeugdzorg produceert geen hulp aan jongeren, slechts wachtlijsten. De meeste managers in het onderwijs, de zorg en de woningcorporaties zijn losgezongen van de werkvloer en het dienstbetoon aan klanten, studenten, patiënten en huurders. Een halvering van hun aantal verbetert de kwaliteit en de arbeidsvreugde in deze sectoren.

De grond in Nederland is speelbal van speculanten en projectontwikkelaars. Er worden overbodige kantoren en woningen gebouwd. Bedrijfsterreinen worden aangelegd, terwijl er veel braakliggende terreinen zijn. Het competentiegerichte onderwijs voorziet niet in de behoefte van leerlingen in het beroepsonderwijs, maar vloeit voort uit de efficiëntiedrang van managers, die financiële overschotten willen kweken. De wildgroei aan opleidingen in het hbo en van specialismen in  ziekenhuizen dient geen redelijk doel. Het dupliceren door Amsterdam van havenactiviteiten van Rotterdam is een maatschappelijke verspilling.

Nieuwe ontwikkelingen die een kwalitatieve verbetering behelzen en ook geld opleveren, hebben alle met duurzaamheid te maken. Het renoveren van alle woningen in Nederland met het oogmerk ze duurzamer temaken, voorziet in behoeften van huurders van nu en straks.

In de gezondheidszorg zijn verbetering en besparing mogelijk door te investeren in het voorkomen van ziekten en eenvoudige handelingen over te laten aan thuiszorg en huisartsen. Het kortwieken van het declaratiesysteem bevordert het dienstbetoon aan patiënten, herstelt de arbeidsvreugde en levert forse bezuinigingen op.

Nederland staat voor een ingrijpende, soms pijnlijke herijking van (semi)publieke voorzieningen. De opgave is de eenzijdige materiële economische groei om te buigen naar een hoogwaardige, kennisintensieve en duurzame economische ontwikkeling. Doel is de behoeften van de burgers ernstig te nemen en een hoog niveau van zinvolle werkgelegenheid te waarborgen. Dat levert dan ook nog koopkrachtplaatjes op die gunstiger zijn dan het huidige geharrewar over geld om het geld.

Arnold Heertje

Dr. Arnold Heertje heeft ruim veertig jaar economie gedoceerd aan de Universiteit van Amsterdam. Bovenstaande tekst is gepubliceerd op de podiumpagina van Trouw van 4 juni 2010.