24/11/10
In een samenleving hoort het te knetteren
In mijn dorp denken ze na over identiteit. En over hoe het dorp er in 2030 uit moet zien. Er is grote eenstemmigheid: alles moet blijven zoals het is. Welke maatregelen garanderen dat het best? Kunnen we bedreigingen van buitenaf, van gewest, provincie, landelijke overheid, weerstaan? Daarover is discussie. Niet over de identiteit van het dorp. Die ligt vast.
Typisch voor mijn dorp? Welnee, landelijk is het niet anders. Je ziet dezelfde afkeer van verandering en dezelfde angst voor bedreiging van buitenaf – Brussel, China, de islam. Ook landelijk is de onderstroom: laat alles vooral zo blijven als het is en liever nog zoals het was. We discussiëren niet of een oudedagsvoorziening van meer dan een halve eeuw oud nog past in een heel andere tijd. Nee, we tobben over zware beroepen en of de AOW-leeftijd over tien jaar met twee jaar omhoog mag. We discussiëren niet over de echte oorzaak van de kredietcrisis. Nee, we onderzoeken of politici en bankiers wel de juiste maatregelen namen om de dreiging buiten de deur te houden. In de landelijke samenleving is het net zo rustig als in mijn dorp. Alleen bij dreiging, of vermeende dreiging van verandering is er reuring. Over echte kwesties wordt niet of nauwelijks gediscussieerd.
De Tilburgse theoloog Erik Borgman vindt dat maar niks. En ik val hem daarin van harte bij. In een samenleving hoort het te knetteren. Meningen horen op elkaar te botsen. Het moet ergens over gaan. Kwesties genoeg. Borgman somt zo een bekend aantal op: zorg, duurzaamheid, onderwijs en dergelijke. Zijn eerste kwestie is minder bekend. Borgmans eerste zorg betreft de vitaliteit van de maatschappelijke sfeer. Daarmee bedoelt hij een sfeer in de samenleving waarin tegengestelde visies of belangen zo worden vertegenwoordigd en met elkaar botsen dat de samenleving zichzelf opbouwt als beschaving. Zo’n zin vereist uitleg.
Mensen, stelt Borgman, willen leven in een gemeenschap. Over de inrichting van die gemeenschap, de samenleving, hebben ze bepaalde ideeën. Is het ene idee beter dan het andere? Zo wordt in het algemeen wel gedacht. Ideeën van moslims over vrouwenkleding, gedwongen huwelijk of homo’s worden als achterhaald buiten de discussie geplaatst. Ten onrechte, vindt Borgman. Ook al is hij het er totaal niet mee eens, hij vindt wel dat deze meningen aanwezig horen te zijn in het maatschappelijk debat. Afwijkende visies van de buitenstaanders geven fris inzicht in onze eigen opvattingen. We worden bekeken. Daardoor worden onze vanzelfsprekendheden minder vanzelfsprekend.
Hoe reageren we daarop? Met afweer? Borgman kiest anders. Ook al vinden we bepaalde opvattingen barbaars, we moeten overlopen naar de barbaren, ons indenken in hun standpunten, om niet vast te raken in ons eigen gelijk. Niemand heeft de waarheid in pacht. De samenleving is permanent op zoek en het gaat mis wanneer cultuurgebonden opvattingen geclaimd worden als absolute waarheid. Religieuze mensen weten dat het best. God onttrekt zich aan elke menselijke benadering. De zoektocht naar Hem is nooit afgerond. Religieus gezien is waarheid een onverhoopt en ongepland geschenk. Ook in de maatschappelijke sfeer. Vanwege dat inzicht hoort religie bij uitstek in het publieke domein. Natuurlijk weet Borgman dat religie negen van de tien keer absolute waarheid claimt. Hij hoeft maar, dicht bij huis, te kijken naar zijn eigen katholieke kerk. Hij ontkent die claim ook niet, maar ziet absolute waarheid als onkenbare waarheid. Wie zoekt naar waarheid, ook buiten religies om, via wetenschap en gezond verstand, is op zoek naar God, de hoogste, definitieve waarheid.
Ik kan zo wel wat bezwaren tegen Borgman noemen. Wat doe je bijvoorbeeld met discussiegenoten die een absolute claim op waarheid verbinden met verwerpelijke standpunten. Hardnekkige antisemieten bijvoorbeeld. Of homohaters. Of racisten. Allemaal maar toelaten tot de maatschappelijke sfeer? Maar die bezwaren zijn niet doorslaggevend. Het zou prachtig zijn als Borgmans droom – want in feite is het een droom en het is zeer de vraag of die ooit gerealiseerd wordt (zie de identiteitsdiscussie in mijn dorp) – werkelijkheid werd en het in onze samenleving eens over echte kwesties ging. Over grote kwesties, waarover religies en ideologieën in heftig debat zouden gaan. Zodat de vonken er af sprongen en de uitkomst ongewis was. De angst voorbij, de toekomst in. Heerlijk zou dat zijn. Je zou eindelijk weten op wie je zou willen stemmen.
Jan Greven
Drs. Jan Greven is theoloog en oud-hoofdredacteur van Trouw. Hij besprak in Trouw van 26 januari 2010: Erik Borgman: Overlopen naar de barbaren. Het publieke belang van religie en christendom, Klement / Pelckmans,
ISBN 9789086870523, € 18,95. De grondgedachte van dit boek van Borgman kunt u lezen in zijn bijdrage in 2009.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
