15/9/09
Economie is mensenwerk
Religie en economie: mensen kunnen niet zonder. Evenmin als er een samenleving kan bestaan zonder economie, kan er een samenleving bestaan zonder enigerlei vorm van toewijding aan wat individuele mensen overstijgt. Vertrouwen is het, zo stelt godsdienstsocioloog Henk Tieleman in een recent themanummer van het tijdschrift Michsjol, wat religie en economie gemeenschappelijk hebben. Vertrouwen is voor beide domeinen de grondstof waarop ze draaien. Het valt daarom toe te juichen dat de geestelijke leider van de grootste christelijke kerk ter wereld zijn gedachten over het economische leven en de heersende kredietcrisis op papier gezet heeft. Caritas in veritate (Naastenliefde in waarheid) is de naam van de derde encycliek van paus Benedictus XVI, gericht aan de clerus en de gelovigen van de rooms-katholieke kerk en aan “alle mensen van goede wil”. In zijn nieuwe rondzendbrief, die de omvang heeft van een forse brochure, biedt Benedictus een doorwrochte theologische visie aan op het vraagstuk van de “integrale menselijke ontwikkeling”. In een vorig leven, als hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer, ontpopte de toenmalige kardinaal Ratzinger zich als een fel tegenstander van de bevrijdingstheologie. De beoefenaren daarvan leunden, zeker in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw, veelal op een marxistisch angehauchte analyse van de economie. Van daaruit riepen zij op tot verzet tegen de ‘zondige structuren’ die grote delen van de wereldbevolking in armoede gevangen houden. Men kan erover twisten in hoeverre de ontwikkelingen sinds de val van het communisme het gelijk van de bevrijdingstheologen bevestigd dan wel onderuit gehaald hebben. De onontkoombaarheid van een of andere vorm van kapitalisme wordt in ieder geval door politici en economen breed erkend - ja zelfs door het grootste zelfverklaarde niet-kapitalistische land ter wereld, de volksrepubliek China.
Ratzinger blijkt in zijn encycliek zichzelf trouw te zijn gebleven. Het zou wel eens kunnen zijn dat hij daarmee in het actuele debat over de wereldwijde economische crisis een voorsprong heeft opgebouwd op zijn vroegere critici. In zijn theologische visie staan niet structuren centraal - de woorden kapitalisme en neoliberalisme komen in de hele encycliek zelfs niet voor – maar de mens zelf. De economie, zo maakt Benedictus, met kracht van argumenten duidelijk, is binnen de samenleving geen autonome sector die los staat van morele overwegingen. Economische problemen zijn volgens hem daarom nooit problemen die met louter economische middelen op technologische of technocratische wijze opgelost kunnen worden. De paus maakt duidelijk: het zijn altijd weer ménsen die de samenleving maken. Hij belichaamt daarmee een hoopvolle en optimistische visie. Want: als wij het zijn die de samenleving maken, wat let ons dan om haar anders te maken? Afgelopen vrijdag werd de Amerikaanse president Obama met veel egards door de paus in het Vaticaan ontvangen. Beide wereldleiders mogen dan diepgaand van mening verschillen over abortus en stamcelonderzoek, ze zijn beiden bij uitstek vertegenwoordigers van een ethische politiek: Yes, we can!
De katholieke sociale leer, waarvan Caritas in veritate een treffend voorbeeld is, heeft niet de pretentie voor elk concreet sociaal of economisch probleem een oplossing te hebben. Wel wil zij de juiste morele oriëntaties bieden zonder welke politici en economen überhaupt niet tot een oplossing kunnen komen. Een typerende zin in de nieuwe encycliek luidt dan ook: “Liefde is de ander schenken wat het mijne is; maar ze is nooit zonder gerechtigheid, die mij ertoe beweegt de ander te geven wat het zijne is”. Daarmee wil gezegd zijn dat men aan economisch handelen en economische instituties de eis moet stellen dat zij beantwoorden aan de norm van de gerechtigheid én dat zij gericht zijn op de bevordering van het algemeen welzijn (bonum commune). Het zwakke punt in deze typisch katholieke benadering is dat zij verzandt in algemene ethische oproepen. Dit soort verklaringen ondervindt altijd meer verbale instemming dan feitelijke navolging. Maar ‘elk nadeel hep z’n voordeel’: anders dan in sommige protestantse benaderingen plaatst de katholieke sociale leer zich niet diametraal tegenover - en daarmee buiten - de werkelijkheid. Hier dus geen ontmaskering van of aanklacht tegen het heersende economische systeem als afgod. Hier ook geen verwerping van de markt als zodanig en al evenmin van de globalisering – die heeft ons immers ook zegeningen gebracht. Ontmaskering, aanklacht, verwerping: dergelijke oproepen bieden nog geen uitzicht op echte veranderingen, waar de slachtoffers van nu beter van worden. Eerder bewerken zulke oproepen een gevoel van verlamming. In al haar bescheidenheid lijkt de katholieke sociale leer daarmee een vruchtbaarder en effectiever uitgangspunt voor sociale verandering te bieden dan de massieve morele maatschappijkritiek van protestantse zijde. Een opvallend verschil dat binnen de oecumene nog meer doordenking behoeft.
Jan van Hooydonk
Dit redactioneel commentaar van de hoofdredacteur van VolZin verscheen in het nummer van 17 juli 2009 van VolZin. De verwijzing naar de Nederlandse vertaling van de encycliek gaat naar rkdocumenten.nl.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
