Hoe zal de katholieke kerk van de toekomst eruit zien?

Achteraf gezien denk ik dat Tom Roberts en zijn uitgevers, Orbis Books, de verkeerde titel voor dit boek kozen. Maar ik ben ook niet zeker voor mijzelf wat die andere titel dan zou moeten zijn. Toen het boek net aankwam bij Catholica vroeg ik mijn vrouw een recensie te schrijven en ik las ook snel door het boek heen om haar verslag wat aan te vullen. Geen van ons beiden gaf echter het boek de waardering die het verdient, een gevolg van onze haast om de recensie ervan te schrijven en zo vlug mogelijk te publiceren. Maar de laatste paar weken heb ik het boek wat meer op mijn gemak gelezen. Ik denk nu dat het een heel sterke analyse is van de uitdagingen waarmee het institutionele rooms-katholicisme wordt geconfronteerd. Ik vraag mij wel af of het ons op dit moment veel inzicht geeft in hoe de katholieke kerk in de toekomst er uit zou kunnen zien.

Het boek gaat in principe over de omstandigheden en ervaringen van de kerk in de Verenigde Staten, maar zoals Tom Roberts zelf ook toegeeft, is het “geen wetenschappelijke analyse”;  maar toch komt veel van wat hij schrijft overeen met onze ervaringen hier in Australië. De kracht van dit boek ligt niet zo zeer in wat Roberts zelf schrijft, maar in de verhalen van zoveel mensen – invloedrijke en niet invloedrijke – die hij geïnterviewd heeft of die hij gedocumenteerd aanhaalt. Het is het vakmanschap en de ervaring van Tom Roberts als journalist en redacteur dat hij in staat is al dat materiaal zeer leesbaar te presenteren in een samenvattende en coherente analyse.

Ongeacht in welk deel van het politieke of theologische spectrum men zich op dit moment thuis voelt, er zal bijna niemand zijn die niet van mening is dat de katholieke kerk zich in een ernstige crisis bevindt. De verschillen liggen niet zozeer in het al dan niet toegeven dat er een crisis is, maar in de omvangrijke en de soms elkaar uitsluitende suggesties wat er gedaan moet worden om de verschillende crises het hoofd te bieden. De oorsprong van dit boek ligt in een serie interviews en reizen dwars door het katholieke landschap van de Verenigde Staten voor een serie in de National Catholic Reporter. Halverwege die activiteiten benaderde de uitgever van Orbis Books Tom met de suggestie er ook een boek van te maken. Als boek zou het materiaal mogelijk meer zeggingskracht hebben dan in de oorspronkelijke vorm waarin het werd gepubliceerd.

Een overzicht wat er in dit boek staat….

Laat ik een kort overzicht geven wat er in dit boek staat en hoe Roberts het materiaal uit zijn onderzoek rangschikt voor de analyse die hij uiteindelijk opstelt. Aan het slot van deze boekbespreking zal ik het verloop van de hoofdstukken weergeven. Ik denk dat het nuttig is de zes hoofdthema’s te noemen die Tom als de kernen ziet om enerzijds de crises te begrijpen en anderzijds om te onderzoeken wat kan opbloeien uit alles wat men vandaag de dag ziet gebeuren.

• Wat leren ons de statistieken;
• seksueel misbruik door de clerus: het misbruik zelf en de onvoldoende actie van de hiërarchie;
• de redenen van de misbruikcrisis – klerikalisme – hetgeen wijst op een diepere crisis in de institutionele kerk;
• de toenemende opbloei van groeperingen die nieuwe wegen vinden ‘om katholiek te zijn’ of ‘om een gemeenschap of een gemeenschap van gemeenschappen te vormen’;
• de theologische geloofsuitdagingen die door wetenschap, nieuwe technologieën en nieuwe inzichten gesteld worden, komen tot ons vanuit de kosmologie;
• het vraagstuk en de plaats van autoriteit te midden van al het vorenstaande.

Zeker, sommigen zullen met Tom Roberts van mening verschillen over de punten die hij als de kernpunten naar voren brengt voor verder onderzoek. Ik kan mij bij voorbeeld voorstellen dat sommigen vragen: “hoe past de liturgie in dit alles? Is het de crisis in hedendaagse liturgie die de kerk heeft afgebroken en zo velen uit de kerkbanken heeft verdreven?” Anderen kunnen vragen: “en het punt van gender in dat alles – de plaats van vrouwen?” Wat ik mooi vind van Tom Roberts is dat hij geweldig goed weet hoe het publiek te bespelen. In zijn boek noem hij ook deze punten die ik als voorbeelden heb aangehaald en nog vele andere. Maar hij poogt ons niet te veel in verwarring te brengen door de overigens essentiële details, maar houdt onze aandacht gericht op wat de grote golfbewegingen lijken te zijn die “beuken op onze spirituele kust” en die de veranderingen brengen. Het gaat hem niet om de kleine golven, hoewel aardig en interessant om in de gaten te houden, maar dat zijn niet de echte factoren die leiden tot een verandering van ons spirituele landschap en onze veilige kusten. Mijn eigen gevoelen is dat Tom Roberts zijn idee en hoe hij het macrolandschap beschrijft, beschouwt als “ongeveer juist”. Het gaat dan om de essentiële factoren die ofwel het katholicisme zoals wij het gekend hebben, ten gronde zullen richten dan wel om factoren die ons kunnen helpen te zien hoe de kerk in de toekomst weer kan opbloeien.

Mijn voorstelling van de toekomst van het instituut is veel pessimistischer dan wat de prognose van Tom Roberts lijkt te zijn. Ondanks al ons geloof dat Christus met de kerk zal zijn tot het einde der tijden, denk ik, dat het instituut zoals wij het nu kennen bijna een soort cactus is. Benedictus zelf zei het precies zo: de toekomst is “een kleinere, zuiverder kerk”, die in principe niet relevant is voor de grotere wereld en die alleen van belang zal zijn voor liturgische puristen en degenen die in hun leven wanhopig een paus nodig hebben om hen te vertellen wat de goede weg omhoog is en al dat soort dingen. Ik ben niet pessimistisch over de toekomst van godsdienst, spiritualiteit of de blijvende plaats die Jezus Christus kan spelen in de toekomst van de mensheid. In de analyses van Tom Roberts klinkt krachtig door dat ook hij zeer optimistisch is over het spirituele landschap van de toekomst. De grote vraag of het grote verschil tussen onze opvattingen zou wel eens kunnen liggen in de vraag “welke rol zal het instituut zoals wij dat hebben gekend, spelen in de toekomst?”.

Enige antwoorden of conclusies… 

In de eerste acht hoofdstukken van zijn analyse legt Tom al zijn papieren op tafel en meldt hij alles over wat er verkeerd gegaan is en waarom de institutie vandaag in deze crisis zit. Daarna besteedt Tom de laatste drie hoofdstukken om tot enige conclusies te komen over wat de toekomst lijkt te kunnen zijn. Hij begint hoofdstuk 9 met deze woorden:

“Meer dan eens gedurende de anderhalf jaar die ik besteedde aan het reizen naar verschillende hoeken van de katholieke kerk in de VS, vroeg ik mij af wanneer ik het kernpunt zou vinden of een combinatie van punten als het antwoord op de vraag waarheen kerk op weg is. Intensief probeerde ik te komen tot een kernachtig lijstje – de tien actiepunten of een vijfjarenplan – een versie van “nieuws dat u kunt gebruiken” voor de katholieken die een helder idee wilde horen over wat er nu echt aan de hand is of voor degene die er nog net bij hoort en die harde punten wil horen voor het antwoord op de vraag waarom hij of zij nog zou blijven. Uiteraard, er is geen eenvoudig antwoord.”

Dan schrijft hij drie hoofdstukken om ons aan te tonen dat er “geen eenvoudig antwoord” is. Toch denk ik dat er twee punten in zijn analyse zijn die er duidelijk uitspringen. 1. Het instituut zoals wij het hebben gekend, zal er nog een lange tijd zijn – zelfs als het uitloopt op een “kleinere, zuiverder kerk” die steeds minder relevant zal zijn voor de wereld als geheel. Dit instituut heeft nog een ontzettend groot bureaucratisch vermogen. Er zijn nog steeds veel mensen in die ‘goede werken’ doen. En hij stelt dat als je plotseling de kerk verwijderde van het Amerikaanse toneel, Amerika een heel ander land zou zijn, gelet op al die grote werken van liefdadigheid, barmhartigheid, menselijke aandacht, opvoeding en gezondheidszorg waarin de kerk betrokken is. En de meesten van de mensen die betrokken zijn in dat vele werk hebben niet hun oog gericht op wat de paus denkt of wat de bisschoppen beslissen op hun beleidsniveau. Hun focus is gericht op het lenigen van de noden van gewone mensen, heel vaak de noden van de armen en degenen zonder macht. Dat vermogen zal het instituut nog een flinke tijd in stand kunnen houden ook als minder en minder mensen op zondag naar de kerk gaan en steeds minder mensen de verordeningen gehoorzamen die uit Rome komen of van de Katholieke Bisschoppenconferentie van Noord-Amerika over wie te communie mag gaan of wat de regels dienen te zijn voor huwelijk en seksueel gedrag.

2. Tom Roberts geeft ons ook een beter beeld dat veel mensen het lenigen van noden oppakken en uitvoeren buiten de institutionele structuren. Zij zijn – en dat is van belang – niet gemotiveerd door een groot verlangen nieuwe kerken op te zetten, maar zij blijven zich wel katholiek noemen. Het gevoel van een katholieke ‘identiteit’ blijft sterk en men ziet in de hele wereld dat veel mensen ophouden te luisteren naar het instituut en ook niet meer deelnemen aan het sacramentele leven van de kerk, maar als het er op aan komt bij een landelijke volkstelling velen zich toch duidelijk identificeren als ‘katholiek’. Ook blijkt dat de mensen die op zoek zijn naar nieuwe richtingen heel divers uitkomen. Sommigen worden er eenvoudigweg toe gebracht omdat er niet meer genoeg priesters zijn. Zij ontwikkelen aldus plaatselijk gemeenschappen en nieuwe wegen voor de vormgeving van hun ‘katholiciteit’ in de afwezigheid van priesters. Andere groepen en zeker die waar vrouwen een meer duidelijke leiderschaprol op zich nemen en die voorstander zijn van priesterwijding van vrouwen, moeten een plaats zoeken meer in de schaduw en wat verder verwijderd van de formele institutionele structuren.

Opvallende citaten

Iets wat ik niet genoeg heb benadrukt in deze boekbespreking is de overvloed van aangehaalde citaten. Tom Roberts is overal geweest en hij heeft zoveel fascinerende mensen geïnterviewd, ook nog vanuit allerlei richtingen. En wanneer hij niet zelf het interview heeft gedaan, dan pikt hij nieuws op uit rapporten en officiële verklaringen die de laatste tientallen jaren verschenen zijn en vult zo zijn analyse aan. Iedere keer als ik het boek aan het lezen was, werd ik er toe gebracht naar mijn scanner te lopen en stukjes er uit op te pakken die zo toepasselijk waren op verschillende discussies die op dat moment in mijn omgeving aan de orde waren. Mijn gevoel zegt mij dat grote stukken van dit boek een intense weerklank zullen vinden bij het type lezers en de lezersgroep die wij hebben bereikt met Catholica. Het inzicht van deze man en het inzicht van de velen die hij ontmoette en van wie hij de gedachten weergeeft, zullen hun invloed hebben op velen van Catholica die op zoek zijn naar ‘een weer herlevende kerk’ of wat er ook moge komen.

Alles tezamen nemend ben ik er persoonlijk niet zeker van hoe de katholieke kerk er in de toekomst uit zal zien na deze fascinerende periode in de kerkhistorie. Er zijn vele groeperingen die vandaag de dag proberen te definiëren wat katholicisme is en wat de doelstellingen zijn. Ik aarzel om nu te voorspellen wie, of meer precies welke richting van deze vele over zal blijven “met de sleutels van het Koninkrijk in de hand”.

P.S.

Hier volgen de titels van de hoofdstukken van het boek van Tom Roberts (orgineel engels en een vertaling).

1. True truths – Echte waarheden
2. The Shrinking, Expanding, Changing Church – De krimpende, uitbreidende en veranderende kerk
3. The Sex Abuse Crisis Begins – Het begin van de crisis van seksueel misbruik
4. Into the Depth of the Crisis – Naar de diepte van de crisis
5. A Problem of Clerical Culture – Het vraagstuk van een klerikale structuur
6. Travels on the Margins – Bezoeken aan grensgebieden
7. Of Rummage Sales and New Cosmology – Van rommelmarkten en nieuwe kosmologie
8. In Search of Authentic Authority – Op zoek naar authentieke autoriteit
9. Amid the Tensions – Te midden van de spanningen
10. Where from Here? – Waarheen?
11. Final Thoughts – Slotgedachten

Brian Coyne

Brian Coyne is de hoofdredacteur van Catholica, de bovenstaande tekst werd gepubliceerd op de website Catholica op 12 december 2011.

Vertaling: Bert Roebert