Curie ontzet bij aankondiging oecumenisch concilie door Johannes XXIII

Op woensdag 25 januari 2012 zou de katholieke kerk een belangrijke verjaardag gevierd moeten hebben, maar zij deed het niet. Het was die dag 53 jaar geleden dat paus Johannes XXIII achttien curiekardinalen verzocht hem te vergezellen naar een ceremonie in de Sint Paulus Buiten de Muren. Het was de feestdag van Sint Paulus die, naar wordt aangenomen geëxecuteerd is in Rome rond 67 na Chr. en begraven op de plaats waar de naar hem genoemde basiliek nu staat.

Het was ook de laatste dag van het octaaf voor de christelijke eenheid, een onderwerp dat de paus na aan het hart lag. Mogelijk vanwege de aanwezigheid van zoveel kardinalen duurde de ceremonie langer dan gewoonlijk. Dat leidde er toe dat de inhoud van de zorgvuldig getimede aankondiging van de paus aan de kardinalen al eerder was vrijgegeven aan de media voordat de kardinalen waren geïnformeerd.

Wat zij hoorden sloeg hen met stomheid. De nieuwe paus – hij was net drie maanden eerder tevoren gekozen – deelde hen mee dat hij voornemens was een oecumenisch concilie bijeen te roepen en hij verzocht de aanwezigen hun mening daarover kenbaar te maken.

Men hoeft niet lang mee te lopen in het Vaticaan om te weten wat de kardinalen denken van een oecumenisch concilie. Indien zij gevraagd zouden zijn daarover te stemmen zouden zij het krachtig hebben afgewezen.

In plaats daarvan keken zij naar de paus, eerst in verwarring en daarna met ontzetting. Het is van alle tijden dat de curie geen voorstander is van oecumenische concilies. Een concilie betekent verandering en voor de curie is verandering een gruwel. Het suggereert dat de huidige situatie niet perfect is, maar voor de curie ís de kerk perfect. Een concilie betekent ook dat paus het advies van bisschoppen nodig heeft. De visie van de curie is, en dat vooral sinds de afkondiging van de pauselijke onfeilbaarheid in 1870, dat de paus iedere noodzakelijke beslissing kan nemen en derhalve is er geen verdere behoefte aan concilies. Iedere suggestie dat mensen van buiten de muren van het Vaticaan geconsulteerd zouden moeten worden was een smet op de curie, die zichzelf wenste te beschouwen als deelhebber in de steeds voortschrijdende pauselijke onfeilbaarheid.

Wat de kardinalen het allermeest verbijsterde was dat een paus van wie niemand enige verrassing had verwacht, zulk een verreikende beslissing nam. Kardinaal Angelo Roncalli stond bij lange na niet op het lijstje van papabili, het lijstje van vooraanstaande pretendenten in het conclaaf van oktober 1958 om een opvolger te kiezen voor Pius XII. Pas op de derde dag van het conclaaf, toen de stemmen staakten, werd zijn naam genoemd. Hijzelf was met stomheid geslagen. Op een retourtje was hij met de trein naar Rome gereisd met een klein koffertje voor een kort verblijf in de verwachting na twee dagen weer terug te zullen zijn in Venetië. Hij verwachtte het pausschap niet en hij wilde ook geen paus worden.

De kardinalen die hem steunden hadden gestemd voor een man van wie zij dachten dat hij een interimpaus zou zijn, die geen schokken zou veroorzaken in een kerk die zich herstelde van het gespannen pontificaat van Pius XII. Gedurende zijn 19-jarig pontificaat had Pius XII het niet noodzakelijk geacht een oecumenisch concilie bijeen te roepen. Waarom zou dan, zo dachten de kardinalen in de Sint Paulus die ochtend in 1959, deze oude man – hij was 77 jaar – beroering te weeg willen brengen terwijl alles wat zíj wensten was een paar jaar de tijd om zaken tot rust te laten komen? Het was geen wonder dat zij sprakeloos waren en dat de woorden van de nieuwe man als een bom insloegen.

Johannes zei later dat hij verwacht had dat de kardinalen “na het horen van onze toespraak zich zouden verdringen om goedkeuring en goede wensen te laten horen”. En in plaats daarvan, voegde hij toe “was er een diepe en indrukwekkende stilte. Verklaringen kwamen gedurende de volgende dagen.” Deze beoordeling van de reactie van de kardinalen was ofwel zeer welwillend of, meer waarschijnlijk, een ietwat melancholieke opmerking van een oude plattelander die zich geen oor laat aannaaien.

Deze houding hield hij vol tot op het eind. Bijna drie jaar later op 11 oktober 1962, zei hij bij de formele opening van het concilie, dat het besluit tot het bijeenroepen “in eerste instantie tot ons kwam als een plotselinge flits van inspiratie”. Terugdenkend aan de zwijgende reactie van de kardinalen voegde hij kalm hoewel ongeloofwaardig toe “De reactie was onmiddellijk. Het was alsof een straal van bovennatuurlijk licht de geesten van alle aanwezigen geraakt had: het was op hun gezichten te lezen; het straalde van hun ogen.”  

De verslagen van conciliehistorici ondersteunen een dergelijke welwillende beschrijving van de bijdragen van de curie aan het werk van het Tweede Vaticaanse Concilie niet. Vanaf het begin werkte de curie aan de ontkrachting van het concilie. De curie stelde 10 commissies voor met iedere 24 leden om het concilie te leiden en benoemde hulpvaardig curiemensen op de meeste posities. Zij bereidden 70 documenten voor ter overdenking door het concilie. De curie vertrouwde erop dat het concilie in één sessie zou kunnen worden afgewerkt.

Het vooringenomen plan van de curie om het concilie in één gladde manoeuvre naar hun hand te zetten werd ter plaatse gestopt. Zodra het voorstel gedaan was, protesteerden twee Europese kardinalen, de Franse kardinaal Achille Liénart van Lille en de Duitse kardinaal Joseph Frings van München. Bisschoppen van de vier hoeken van de wereld, 2500 in getal, waren naar Rome gekomen voor het concilie. Zij hadden niet eens de kans gehad elkaar te leren kennen. Hoe konden zij dan beslissen wat het beste zou zijn voor de overwegingen van welke commissie dan ook? Zij hadden een paar dagen nodig om de verschillende mogelijkheden te kunnen bestuderen.

De concilievaders reageerden met grote opluchting en vreugde op het protest. Sommigen van hen waren nog nooit tevoren in die overweldigende omgeving van de Sint Pieter geweest, velen van hen duizelden van de omvang en de complexiteit waarmee zij werden geconfronteerd. De voorstellen van de curie evenals de lidmaatschappen van de commissies en de 70 conceptbesluiten werden van tafel geveegd. Het amendement om de opening van het concilie twee dagen uit te stellen werd gedragen door een massieve meerderheid. De bisschoppen stroomden de Sint Pieter uit en dromden samen op het ruime plein in opgewonden groepjes om te bespreken wat er gebeurd was. De opzet was dat Vaticanum II in de komende vier jaar bijeen zou komen in driemaanden durende sessies. De eerste bijeenkomst van het concilie was nu afgelopen en had 17 minuten geduurd.

Desmond Fisher

Desmond Fisher is oud-hoofdredacteur van The Catholic Herald uit Londen en een vroeger hoofd lopende zaken van de Radió Telefís Éireann. Bovenstaande tekst is overgenomen van de National Catholic Reporter van 25 januari 2012.

Vertaling: Bert Roebert