Een stijlvol en reactionair pontificaat

De historische bewijzen dat er geen gaskamers hebben bestaan, zijn “overweldigend”. Weliswaar zijn “tweehonderd- tot driehonderdduizend joden” in Duitse concentratiekampen omgekomen, “maar niet door gaskamers”, aldus de Brit Richard Williamson, bisschop van de ultraconservatieve beweging van wijlen aartsbisschop Marcel Lefebvre, half januari in een interview met de Zweedse tv-zender STV. Williamson en nog drie andere priesters werden in 1988 zonder Vaticaanse goedkeuring door Lefebvre tot bisschop gewijd. Ze riepen daarmee over zichzelf de zwaarste kerkelijke straf af, die van excommunicatie. Williamson is sinds jaar en dag een echte antisemiet en reactionair. Citaat uit een preek uit 1989: “De joden hebben de Holocaust bedacht zodat wij voor hen op de knieën zouden vallen en hun nieuwe Staat Israël zouden erkennen. Joden hebben de Holocaust verzonnen, protestanten krijgen hun orders van de duivel en het Vaticaan heeft zijn ziel verkocht aan het liberalisme.”

Alleen aanhangers van de Mark Ruttedoctrine – mensen mogen met het beroep op de vrijheid van meningsuiting alles zeggen zolang ze maar niet oproepen tot geweld – kunnen schouderophalend aan zulke misdadige onzin voorbijgaan. De mensen die er het slachtoffer van zijn – de joden in de eerste plaats – en alle anderen met een enigszins gevormd geweten kunnen slechts met verbijstering reageren. Geen wonder dus dat het afgelopen week alom protesten regende toen paus Benedictus XVI daags na Williamsons omstreden uitspraken voor de Zweedse televisie de excommunicatie van de vier Lefebvrebisschoppen ophief. De Nederlandse r.-k. bisschoppen veroordeelden de uitlatingen van Williamson als “respectloos en idioot” en “rampzalig”. Duitse, Franse en Oostenrijkse bisschoppen deden evenzo. Minister Verhagen van Buitenlandse Zaken protesteerde bij de pauselijke gezant in Den Haag. De Nijmeegse theoloog Jean-Pierre Wils trad uit de r.-k. kerk. Joodse organisaties in Israël en Duitsland schortten hun contacten met het Vaticaan op. Benedictus XVI reageerde op de wereldwijde commotie. Zonder Williamson bij name te noemen bevestigde hij in een toespraak zijn “volledige solidariteit met onze joodse broeders” en waarschuwde tegen elke ontkenning van de Holocaust. Tegelijkertijd blijft hij de opheffing van de excommunicatie – die moeilijk anders te zien is dan als een rehabilitatie van de betrokkenen – verdedigen als “een vredesgebaar” en een daad van “vaderlijke barmhartigheid”.

De paus heeft onmiskenbaar de hoop dat door de opheffing van de excommunicatie de eenheid tussen de r.-k. kerk en de aanhangers van Lefebvre hersteld kan worden. Hij zal nog van een koude kermis thuiskomen. De generale overste van de Priesterbroederschap Sint-Pius X – de in 1970 door Lefebvre gestichte organisatie van dissidente rooms-katholieken – heeft al laten weten dat een verzoening uitgesloten is zolang de r.-k. kerk geen afstand neemt van de uitkomsten van het door de lefebvristen verfoeide Tweede Vaticaanse Concilie. Democratie, godsdienstvrijheid en oecumene, blijven door hen fel afgewezen worden.

De vraag rijst hoe een toch met verstand begiftigd man als Benedictus XVI tot zoveel domheid in staat is. Een van de mogelijke verklaringen daarvoor is gelegen in zijn autocratische bestuursstijl. “De paus heeft dit zelf zo besloten”, aldus kardinaal Walter Kasper, die in het Vaticaan verantwoordelijk is voor de relaties met het Jodendom. Die autocratische bestuursstijl gaat samen met een fixatie op binnenkerkelijke en theologische kwesties. Deze paus is niet in staat - of moeten we zeggen: zelfs niet bereid? - rekening te houden met de effecten van zijn uitspraken op anderen. In 2006 haalde hij zich met een ongelukkige uitlating over de islam de woede van de moslimwereld op de hals. Met zijn aanhoudende kruistocht tegen de morele gelijkstelling van homo- en heteroseksualiteit vervreemdt hij liberale samenlevingen van zich. Zijn lofzangen op zijn voorganger Pius XII – de omstreden oorlogspaus – zijn al eerder schadelijk gebleken voor de joods-katholieke betrekkingen. Benedictus is al twintig jaar betrokken bij de pogingen om de eenheid tussen de r.-k. kerk en de Lefebvreaanhangers te herstellen. Dat die beweging een vergaarbak is van antisemitische en antidemocratische opvattingen is hem ongetwijfeld bekend. Het besluit de excommunicatie van de vier bisschoppen op te heffen kan daarom niet als een bedrijfsongeval worden afgedaan. Dat de paus kiest voor toenadering tot de Lefebvrebeweging kan alleen maar wijzen op inhoudelijke overeenkomsten tussen de paus en de lefebvristen. De paus is absoluut geen antisemiet maar hij en de lefebvristen delen wel een liefde voor de preconciliaire Tridentijnse mis, die hoogkerkelijk, zeer priesterlijk en in het Latijn is. Minder bot maar even beslist als wijlen Lefebvre wijst de paus het zogeheten westerse, liberale ‘relativisme’ af, dat als gevolg heeft dat de r.-k. kerk niet langer het alleenvertoningsrecht op de waarheid kan opeisen. Benedictus hoopt op herstel van de breuk met de naar schatting 150.000 lefebvristen, maar bevordert en verdiept daarmee wel het reeds bestaande mentale schisma tussen de progressieve en de conservatieve vleugel van zijn kerk. Het stijlvolle maar in essentie reactionaire pontificaat van Benedictus XVI werpt dito vruchten af.

Jan van Hooydonk

Dit redactioneel commentaar van de hoofdredacteur van VolZin verscheen in het nummer van 6 februari 2009 van VolZin.