“Niemand wil hier zijn”

Twee vrouwen in een ziekenhuisbed. We staan half in de deuropening. De verpleegkundige sluit de deur min of meer af om ons uit het zicht te houden. De dokter die de operatie heeft verricht komt naar buiten en we raken met hem in gesprek. De ene vrouw is een Libanese, spreekt een zeldzaam Arabisch dialect en vier woorden Engels, de ander is een drugsverslaafde. De dokter heeft slechts een zwak bloedvat kunnen vinden om het infuus aan te leggen. Ze wachten op de tolk, anders kunnen ze niet verder.

Ik ben voor het eerst van mijn leven in een abortuskliniek. Samen met leden van de Europese Adviesgroep van Catholics For Choice (CFC). Een vooral Amerikaanse organisatie die is ontstaan in de strijd om katholieke vrouwen te ondersteunen in het gegeven dat ze zelf kunnen kiezen. We hebben vandaag gekozen voor een soort exposure-situatie in een kliniek. De meesten van ons hebben zoiets nooit van binnen gezien.

Uit heel Europa en Amerika  zijn we samengekomen in Stratford Upon Avon in Engeland. De geboorteplaats van Shakespeare. Symbolisch omdat de man als geen ander het menselijk drama van leven en sterven heeft beschreven. Want menselijk drama is het. Abortus lijkt vooral het resultaat van menselijk falen. Het is het falen van anticonceptie, inclusief alle bekende middelen, het is het maken van menselijke fouten. Te hoge verwachtingen van de techniek omdat de “natuur erg sterk is”, zoals een van de verpleegkundigen aangeeft. Maar het is ook een falen van de samenleving als geheel.

Als we aankomen moet je goed op de hoogte zijn van het bestaan van de kliniek. Vanaf de kant van de weg is het niet te herkennen als zodanig. Gewoon een van de vele huizen in Manorstijl in de provincie. Maar alras zien we dat de parkeerplaats vol staat. In Engeland vinden 200.000 abortussen per jaar plaats en dat aantal stijgt. In Nederland schommelt het al jaren rond de 33.000, een van de laagste (relatieve) aantallen in Europa. We praten intensief waarom er toch zo’n verschil is en de reden waarom het in Engeland stijgt. Het wordt niet duidelijk. Niemand weet het precies. Het onderzoek daarnaar blijkt tot op de dag van vandaag ontoereikend. Is het omdat familierelaties minder hecht zijn? Is het omdat vrouwen op latere leeftijd kinderen willen? Zijn Engelsen meer promiscue dan vroeger?  Is het omdat het geboortecijfer stijgt vanwege de komst van migranten? Is het omdat er te grote verwachtingen m.b.t. de techniek van contraceptie bestaan? Tegenwoordig kennen we de abortuspil voor het afbreken van zwangerschappen in een relatief vroeg stadium. De staf vertelt ons dat een dergelijke pil veel ongemak kan geven, ongeveer te vergelijken met het krijgen van een miskraam. De ene vrouw is de andere niet, dus de een heeft relatief weinig last en de ander heeft minstens twee weken pijn. Maar ook daardoor daalt het aantal abortussen niet. In het gesprek met de staf,  waaronder een aantal al of niet praktiserende katholieken, duikt een typisch ‘katholieke’ anecdote op. Een vrouw gaf aan dat als de abortuspil niet zou helpen, God een andere bedoeling met haar zou hebben. Op die manier liet ze ruimte voor goddelijke interventie zo merkt een van de theologen in ons gezelschap met een knipoog op. Ook blijkt dat deze pil nauwelijks goedkoper is dan het doen van een chirurgische ingreep. De aanwezige econoom rekent voor dat het verschil ongeveer vijf tot zes pond is. Dat is dus inclusief alle afspraken met artsen, want het slikken van deze pil moet ook medisch begeleid worden.

Steeds weer blijkt dat het menselijk lichaam geen machine is die altijd hetzelfde reageert. Ook niet bij de conceptie. Kinderen groeien bij verschillende vrouwen nooit gelijk op. Wat bij de ene vrouw op zes weken draagtijd lijkt, geeft bij de ander een veel verder gegroeide foetus te zien.

In de scanruimte doet de verpleegkundige voor hoe ze meten aan de foetus. Van de bovenkant van het hoofd tot precies het laagste punt in de rug. Dat kan tot de conclusie leiden dat sommige vrouwen voor de Engelse wet niet meer te helpen zijn: 23 weken en vijf dagen. De echt wanhopigen zoeken op internet verder in welk land ze dan nog wel geholpen kunnen worden, maar dat wordt hun in de kliniek niet verteld. In ieder geval niet in Polen, Malta en Ierland, waar abortus niet legaal is. Landen van de EU.

We spreken vooral over de complexiteit van het afbreken van zwangerschappen in het allerlaatste stadium. Met een injectie rechtstreeks in het hartje wordt het foetusleven beëindigd. Daarna is het een redelijk complexe operatie om de foetus er zo comfortabel mogelijk voor de vrouw uit te krijgen. Het kan zijn dat dat in delen moet.

Hoe nemen vrouwen van deze ingrijpende gebeurtenis afscheid? De meesten vragen niet om iets dergelijks, maar sommigen nemen een foto van de scan mee naar huis of zelfs de foetus. Altijd wordt echter aangegeven dat als vrouwen bij thuiskomst niet weten wat ze er mee moeten doen, ze het weer terugbrengen, over het algemeen voor crematie. Sommigen komen tot een begrafenis, soms kwaliteitsvol geregeld met een pro choice pastor of begrafenisondernemer. Ik vraag wat door naar afscheidsrituelen die mogelijk ontstaan zijn. In het aangrenzende kantoortje van onze gespreksruimte staat een fraai vormgegeven gestileerd beeldje van een vrucht in de moederbuik. Ooit gemaakt door een vrouw. Een zeldzaamheid. Op mijn vraag wordt het onmiddellijk tevoorschijn gehaald. Het vermoeden blijft dat er op dit punt weinig bestaat, het heeft alles te maken met het bijna fundamenteel niet-vorm-kunnen-geven aan de gebrokenheid van het menselijk falen in deze situaties. Niet echt geaccepteerd als onderdeel van het leven zelf, zolang de mens bestaat. Het perspectief van de cliënt is uitgangspunt, maar er moet wel naar gevraagd worden. Dat gebeurt natuurlijk voortdurend, maar het is geen oord waar je wil zijn; de staf merkt dat altijd aan cliënten. Vrouwen, maar ook hun partners die in toenemende mate meekomen naar de kliniek, bevinden zich hier in een grote crisis. We zien gebogen hoofden en betraande gezichten, een sombere stilte gevuld door het behang van een televisie die aanstaat. “Niemand wil hier zijn” zegt de verpleegkundige die ons rondleidt.

Wil de staf hier wel zijn? We hebben een intensief gesprek over katholiek zijn in het perspectief van werken in een abortuskliniek. Het eerste aspect is dat van de debriefing. Iedere dag komen ze samen om de dag af te sluiten en door te praten. Het kan er heftig aan toegaan, alle menselijk leed en onvermogen komt in verhevigde mate langs. “Dat moet uit je systeem als je weer weg gaat”, geeft een van de verpleegkundigen aan. Maar heb je dan wat aan je geloof? “Ik ben katholiek à la carte” zegt een van de stafleden. Protest uit onze kring. ‘Zij’, de hiërarchie zijn katholiek à la carte. Zij zijn niet in staat om dit falende menselijk leven een volwaardige en respectvolle plaats te geven. Een zienswijze die ze nog niet aangereikt was, zo blijkt achteraf. Maar hoe vertel je naar buiten waar je werkt? Allemaal hebben ze eigen wegen gevonden. Natuurlijk heeft het tot het verlies van vrienden geleid; iemand geeft weer dat zijn zestienjarige dochter niet wil dat hij op de katholieke school waar ze zit, vertelt waar hij werkt. Ik schat in dat de situatie in Nederland niet veel anders is. Daar waar vrouwen een van de moeilijkste beslissingen van hun leven moeten nemen, werken begeleiders die slechts aan een select gezelschap laten merken waar ze werken en hoe ze dat doen en beleven. Daar waar vrouwen (soms 12,13,14 jaar) voor, dikwijls, de eerste keer in hun leven worden beschouwd als volwassenen en in staat gesteld een waardige beslissing te nemen, moet je soms geheim houden hoe je dat met hen doet. Ook in de geloofsgemeenschap waartoe je behoort. De Anglicanen komen er niet veel beter af. Ook in Engeland is daar de kerk gesplitst in voor en tegen. Maar het is vooral het negeren door anderen van dit aspect van het leven, dat dwars lijkt te zitten. Soms is er een goede en begripvolle pastor in je parochie, maar als die weer vertrekt is het altijd weer onzeker hoe je door de vervanger benaderd wordt.

Vragen die blijven

Er blijven na dit voor mij spirituele experiment van een bezoek, van pro-choice katholieken uit zeer verschillende landen aan een abortuskliniek, in gesprek met katholieke stafleden, vragen over die nadere reflectie vergen.

Het leven kan soms zeer teleurstellend zijn. Waar is de religiositeit in de diepste crisis van het zo menselijke leven? Niet op het moment zelf, zo leer ik van de verpleegkundigen, maar slechts achteraf, zoals de verschijning van JHWH in het suizelen van de wind in 1 Koningen,19. Op zo’n moment is alle energie nodig om overeind te blijven. Of is dat juist religiositeit in de diepste zin van het woord?

Is het helpen van mensen in een dergelijke situatie juist niet uniek christelijk en, in de breedste zin van het woord, katholiek? Ik ben geneigd daar ja op te zeggen.

Mag je jezelf vertrouwen als je voor een onherroepelijke keuze staat? Neem je leven weg of is het slechts het snoeien van een tak om de boom opnieuw een beter leven te geven? De pro-life bewegingen en sommige kerken laten door hun (schijn)duidelijkheid hierover slechts zien dat ze hier radicaal onzeker over zijn. Anders schreeuw je niet zo hard.

Het is nooit helemaal duidelijk welke gedachten, welke autoriteit leidend is als je midden in een crisis zit. Katholieken hebben het dikwijls over het geweten als laatste bron voor een richting die je inslaat. Maar we weten dat die autoriteit ook aangevochten is. Ook die is niet te vertrouwen en kan slechts als basis dienen voor b.v. counseling. Onherroepelijk neem je in je leven ook slechte beslissingen. Er is tragiek in het handelen, ook al ben je op dat moment overtuigd van de goedheid ervan. Maar het in eigen hand nemen van het herstel ervan, is een gelovige daad. Dat kan alleen als je midden in de pijn gaat zitten, het zelf wordt. Iedere pijn is anders. Ontbreekt niet een fenomenologie van de pijn? Ook je ervaring met pijn is dan leidend voor je beslissing. Pijn is daar waar geen afstand meer is, waar je helemaal de pijn bent, waar je aan het kruis hangt en toch zelf beslist.

De rechten van de telkens weer unieke mens in haar unieke situatie zijn hieruit af te leiden.

Henk Baars, Member European Advisory Group of Catholics for Choice en afdelingsmanager Stek, Den Haag.