6/4/09
Wee de kerken als politici lovend over hen spreken
Het Amsterdamse stadsdeel de Baarsjes probeerde subsidiegeld voor de nooit gebouwde Westermoskee te ruilen tegen invloed op de boodschap die in het gebedshuis verkondigd zou gaan worden: in de moskee moest een liberale islam gepreekt worden, eiste het bestuur van het stadsdeel. Dat had natuurlijk nooit gemogen, oordeelde Cohen in de notitie ‘Scheiding kerk en staat’ die afgelopen zomer verscheen. Cohen zei dat, hoewel het stadsdeel in deze kwestie over de schreef ging, een reden voor het verstrekken van overheidsgeld aan religieuze instellingen kan zijn “dat een gebedshuis een bijdrage kan leveren aan de samenhang in de buurt”.
Het was niet de eerste keer dat Cohen een verband legde tussen religie en sociale cohesie. Eerder al had de burgemeester van Amsterdam gesproken over religie als ‘bindmiddel in de samenleving’ en gezegd dat religie nodig was om ‘de boel bij elkaar te houden’. In navolging van Cohen kon ook Lilianne Ploumen, partijvoorzitter van de PvdA, haar waardering voor de samenbindende potentie van religie niet verbergen. Ook zij sprak over religie als bindmiddel.
De twee haalden zich hiermee de verontwaardiging op de hals van collega PvdA’ers Eddy Terstall, Marcel Duyvestijn en Job van Amerongen, die in de uitspraken van Cohen en Ploumen een bevestiging zagen van hun bange vermoeden dat hun partij “bijna een derde religieuze partij in het kabinet” was geworden. Cohen en Ploumen waren al bijna niet meer te onderscheiden van minister-president Balkenende, die in een uitzending van Hour of Power had beweerd dat “je zonder geloof niet kunt functioneren”.
En inderdaad, de overtuiging dat religie goed is voor de samenleving wordt nu ook buiten de kerken gehoord. Ook in socialistische kringen is dit geloof doorgedrongen. In een verkennende studie van 2007 van de DSP-groep, een onafhankelijk bureau dat in opdracht van overheden onderzoek doet, worden de mogelijkheden, kansen en bedreigingen voor kerken en moskeeën geschetst om op sociaal en maatschappelijk terrein samen te werken met de gemeente. De onderzoekers signaleren dat “de belangrijke sociale en maatschappelijke rol van kerken en moskeeën zich verheugt in een toenemende belangstelling.” Ook Stek, Stichting voor kerk en stad, ziet een ontwikkeling: “Kerk en religie zijn dagelijks in het nieuws. (…) Die belangstelling richt zich zowel op persoonlijke spiritualiteit als op het maatschappelijke belang van kerk en religie.”
Politieke stut
Oikos speelde op deze ontwikkeling in met de Maatschappelijk Rendement Monitor. Met deze monitor werd uitgerekend dat Haagse migrantenkerken de gemeente op jaarbasis maar liefst 17,5 miljoen euro besparen. Op de site van de oecumenische organisatie worden kerken en andere religieuze groeperingen aangemoedigd om ook gebruik te maken van deze Monitor: “Bent u benieuwd hoeveel het werk van uw geloofsgemeenschap de maatschappij aan kosten bespaart?” Ook het maatschappelijk rendement van de Protestantse Kerk in Utrecht werd door Oikos becijferd: het werk van deze kerk scheelt de overheid een slordige acht miljoen euro.
Wat is de achtergrond van deze toenemende belangstelling? Ze is opvallend, omdat de rol van kerken, althans in geďnstitutionaliseerde vorm, uitgespeeld leek. Steeds minder mensen hebben boodschap aan God; tenminste: predikers en preekstoelen hebben we niet meer nodig om ‘iets’ met God te doen. Vanuit het perspectief van niet-gelovige politici en beleidsmakers lijkt de groeiende aandacht voor de bijdrage van kerken en andere geloofsgemeenschappen aan het maatschappelijk welzijn vooral te maken te hebben met de zoektocht naar eenheid in een land dat steeds meer verdeeld raakt en naar een antwoord op de vraag wat ons als Nederlanders kan samenbinden. Religie, zo is de laatste twee, drie jaar ‘ontdekt’, kan in deze zoektocht zeer behulpzaam zijn.
Ook in dagblad Trouw werd aandacht besteed aan de vraag of religie nodig is. Jan Schinkelshoek, Tweede Kamerlid voor het CDA, vond van wel. Maar als hij refereert aan de lovende woorden van Cohen voor religie als bron voor sociale cohesie, schrijft hij:“Het doet me denken aan Napoleon die tweehonderd jaar eerder al beweerde dat een pastoor meer waard is dan tien gendarmes. Zodra dat nut is verdampt en religie zich niet langer als politieke stut en steun laat gebruiken, wordt ze snel aan de kant geschoven”. Zouden gelovigen zich om deze reden misschien iets minder moeten verheugen in de lofzangen van politici en beleidsmakers op het nut van religie?
Profetische stem
Alsof het bestaansrecht van religieuze groepen alleen maar is gebaseerd op hun maatschappelijk nut, op wat ze bijdragen aan de buurt en de samenleving. Alsof ze verder niets te bieden hebben. Het is geen gewaagde stelling dat kerken en gelovigen in de nadruk op maatschappelijke relevantie de nare bijsmaak proberen weg te spoelen van het machtsverlies waarmee ze de afgelopen decennia zijn geconfronteerd. Gewapend met onderzoeken die laten zien dat kerken de overheid jaarlijks miljoenen euro’s besparen en gesteund door politici die in religie een samenbindende factor zien, trekken kerken en gelovigen ten strijde om niet helemaal als overbodig van de kaart geveegd te worden.
Maar dansen kerken niet te veel naar het pijpen van de politici en beleidsmakers die hen lof toezwaaien over hun goede werken waar de samenleving niet zonder kan? Het lijkt zo langzamerhand het enige te zijn waarvoor religie nog goed is - de boel bij elkaar houden. Om de discussie maar even op scherp te zetten:“Wee jullie wanneer alle mensen lovend over je spreken, want hun voorouders hebben de valse profeten op dezelfde wijze behandeld.” Deze waarschuwende woorden van Jezus uit Lucas 6, vers 26 zouden kerken en gelovigen op zijn minst moeten dwingen tot een pas op de plaats en een kritische reflectie op de zo wijdverbreide waardering voor de maatschappelijke bijdrage van religie. En tot het stellen van de vraag of in deze waardering de profetische stem van kerken niet gesmoord wordt.
Nu is het een te eenzijdige voorstelling van zaken om te doen alsof kerken hun profetische stem volledig zijn kwijtgeraakt. Zo stelt Stek dat het van belang is “dat de kerken zich altijd in vrijheid ten opzichte van overheden kunnen blijven begeven.” Om vrijmoedig te kunnen deelnemen aan het publieke debat over bijvoorbeeld “de positie van vluchtelingen, van kinderen die niet in een cel horen, over armoede en gezondheidszorg (…), de situatie van dak- en thuislozen, over burgerschap, participatie en over duurzaamheid.” Toch is het belangrijk om de kritisch-profetische rol van kerken en gelovigen te benadrukken, een rol die vrijheid ten opzichte van overheden en andere machthebbenden veronderstelt. De noodzaak van deze vrijheid ligt in de wrijving tussen de onderwerping aan het gezag van God en het gezag van wereldlijke machthebbers en in de soms botsende waarden van het Koninkrijk dat God op aarde wil vestigen en de waarden die centraal staan in het Koninkrijk der Nederlanden.
Ongemakkelijke vragen
Het is die wrijving waarop Barack Obama, in zijn zoektocht naar de evangelische stem, doelde toen hij in een toespraak zei dat de Bergrede zo radicaal is dat hij zich afvraagt of het ministerie van defensie de toepassing ervan wel zou overleven. Het is die wrijving waarop Shane Claiborne, oprichter van de Simple Way leefgemeenschap in een achterstandswijk van Philadelphia en auteur van het boek Jesus for President doelt als hij zegt dat “een christen elke positie in de samenleving kan bekleden, zolang hij of zij maar bereid is om elk moment ontslagen te worden.”
Het is die wrijving die voelbaar wordt als dezelfde Shane Claiborne preekt over “het schandaal van de genade” en op de muur foto’s projecteert van Timothy McVeigh, beter bekend als de ‘Oklahoma bomber’ die verantwoordelijk was voor de dood van honderden landgenoten. Het is makkelijk om je vrienden lief te hebben, maar Jezus’ opdracht om ook van onze vijanden te houden, is een boodschap waarvan je ongemakkelijk wordt als je recht in het gezicht van een moordenaar kijkt, in het gezicht van Timothy McVeigh, Mohammed B. of Volkert van der G.
Waar was de stem van kerken rondom de uitzending van Peter R. de Vries waarin werd ‘bewezen’ dat Joran van der Sloot betrokken was bij de verdwijning van Natalee Holloway en hordes Nederlanders zich in de anonimiteit van het internet bereid verklaarden om een jongen die ze nog nooit hadden ontmoet eigenhandig naar gene zijde te helpen of in ieder geval zijn verblijf op aarde zo onaangenaam mogelijk te maken? Riepen kerken het gebod van Jezus om onze vijanden lief te hebben in herinnering? Of zwegen kerken? Ongemakkelijke vragen die duidelijk maken dat er niet altijd sprake is van overeenstemming in waarden tussen kerk en samenleving.
Drama
Waar moet het naar toe met religie? Wat moeten kerken doen om van religie een blijspel in plaats van een drama te maken? Misschien moeten kerken wel af en toe ‘drama schoppen’. Als er waarden in het spel zijn waarover niet valt te onderhandelen. Niet altijd kan er een blijspel worden opgevoerd waarin kerk en samenleving elkaar over en weer het hof maken en ze leefden nog lang en gelukkig. Natuurlijk kan religie de boel bij elkaar houden en een waardevolle bijdrage leveren aan het maatschappelijk welzijn. Maar soms moeten kerken een boodschap verkondigen die niet zo makkelijk te verkopen is als de 17,5 miljoen die Haagse migrantenkerken de overheid jaarlijks besparen.
Leendert Roosenbrand
Leendert Roosenbrand (28), cultureel antropoloog, is onderzoeksassistent bij de Faculteit Theologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Met bovenstaande bijdrage won hij een eervolle vermelding in de VolZin-opinieprijsvraag 2008. De vraag luidde:”Hoe is het gesteld met gelovig Nederland? Waar gaan we heen en waar moeten we naar toe? Is religie een drama, bron van fundamentalisme, verstarring en geweld? Of is religie juist een blijmoedig spel, dat resulteert in vreugde, veerkracht en levensmoed?” 91 jong volwassenen tussen 18 tot 35 jaar hebben hun mening ingezonden. Overgenomen uit Volzin van 10 januari 2009.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
