7/12/12
Geloven is niet 'iets' geloven
'Heb God lief met heel je hart!'. Het is hét bijbelse gebod. Maar is het ook een realistisch gebod? Kun je iemand, ook al is het God, lief hebben omdat het moet? Valt of staat liefde niet met spontaneïteit? Is het gebod om lief te hebben niet net zo paradoxaal als de opdracht 'volgende keer eens spontaan een bloemetje mee te nemen'.
Spittend in de Noord-Groningse klei rond het huis waar hij na zijn pensionering is gaan wonen, vindt godsdienstfilosoof Just van Es een scherf met daarop Gelooft. 'Een opdracht', denkt hij spontaan en hij denkt aan vroeger, toen hij van alles moest geloven. Dat 'alles' is hij geleidelijk aan gaan inperken. Het geloof werd zijn geloof. Het gaf slechts even soelaas. Want wat bedoelde hij, wat bedoelen gelovigen, als hij/ze zeg(t)gen dat God hun Vader is, dat de Bijbel Gods Woord is, dat God de wereld heeft geschapen, dat Jezus Gods Zoon is?
Hij begreep steeds minder en voelde zich steeds meer buitenstaander. Alsof hij de enige was die niet begreep wat hij geloofde, terwijl dat voor anderen zonneklaar leek. Toch zorgde juist dat gevoel van buitenstaander, hij noemt het zelf verelendung, voor een doorbraak. 'Als het vaststellen van de waarheid van geloofsuitspraken onbegonnen werk is, is het beter daar maar niet aan te beginnen', noteert hij en voelt zich op een goed spoor, want 'een religieus mens stelt, als hij gelooft, niet iets vast', hem gaat een licht op, waarheid overkomt hem. Geloven is niet 'iets' geloven. Geloven is net zo'n onovergankelijk werkwoord als schijnen en stralen. Geloven is een weg gaan in vertrouwen op iets dat je niet in de hand hebt. Daarom was de vondst van die scherf bij zijn nieuwe huis zo treffend. Vroeger zou hij gedacht hebben aan inhoud: Gelooft dit of dat! Tegenwoordig denkt hij bij Gelooft aan een levenshouding, een oproep tot vertrouwen. Een nieuw huis, een nieuw geloof.
Zijn redenen om te veranderen beschrijft hij in een mooi boekje, waarin hij ook zijn negenjarige ervaring als predikant van de Wassenaarse Kievietkerk verwerkt. Af en toe een beetje pittig, maar de moeite waard om, alleen of in gespreksgroepverband, de tanden in te zetten.
Traditioneel geloven heeft te maken met theorie en praktijk. De gelovige gelooft 'iets' en doet iets, of laat iets na. Over wat de gelovige beschouwt als hoogste wet: God lief hebben en de naaste als zichzelf, hadden we het al. De wet eist iets dat het moet hebben van spontaneïteit. Daarmee brengt de wet de mens tegenover God in een onmogelijke positie. Houdt de mens van God, omdat hij God echt lief heeft of houdt hij van God omdat het moet? We zullen het nooit weten. Net zo min als we ooit zullen weten of iemand aan wie gevraagd is spontaan een bloemetje mee te nemen dat uit zichzelf doet of omdat hem dat gevraagd is.
Maar omgekeerd geldt hetzelfde van God. Houdt Hij van de mens om de mens zelf of omdat de mens gehoorzaamt aan Zijn wet? Is Gods liefde onvoorwaardelijk? Maar als dat zo is, waarom stelt Hij dan al die eisen en wordt Hij woedend als Hij niet gehoorzaamd wordt? Er klopt hier iets niet.
Tot zo ver het doen. Maar ook met de theorie, met de inhoud van het geloof, is er iets niet helemaal lekker. Gelovigen kunnen nooit recht voor zijn raap en ondubbelzinnig zeggen wat ze geloven. Nooit: God is zus, zoals je zegt: de hond is bruin. Het blijft altijd steken in enerzijds/anderzijds. Enerzijds Vader, maar anderzijds toch ook weer niet als gewone vaders. Enerzijds Almachtig, maar anderzijds: lijden kan Hij niet verhinderen. Enerzijds liefde, maar anderzijds vraagt hij Abraham om een onmogelijk offer en laat zijn Zoon sterven aan het kruis.
Bij God schieten woorden altijd tekort. Van Es citeert Wittgenstein: Waarvan men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen. Einde oefening wat God betreft? Integendeel. In het zwijgen ontstaat ruimte om God te ervaren zonder woorden. Een God die op zijn beurt zijn God-zijn opgeeft, mens wordt, zodat God en mens verzoend worden en vrijgemaakt tot werkelijke, spontane liefde en verbondenheid.
Waar vroeger scheiding was, God in de hemel en de mens op aarde, is nu eenheid. God en mens beminnen elkaar om niet.
Jan Greven
Drs. Jan Greven is oud hoofdredacteur van Trouw en sinds 1 september 2011 heeft hij zijn eigen website. Bovenstaande boekbespreking publiceerde hij in Trouw op 12 juli 2011.
Just van Es: Weg uit het moeten. Religie als verstikking en ontknoping. Meinema, Zoetermeer. ISBN: 9789021143026; 160 blz. €18,50.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
