De paus kan wel een beetje marxisme gebruiken

De nieuwe encycliek van Benedictus XVI Caritas in Veritate van 7 juli 2009 is een standpuntbepaling van de kerk bij de huidige crisis. Het geheel van de crises die de mensheid aantasten en die serieuze bedreigingen meebrengen voor het systeem van het leven en zijn toekomst, zou een profetische tekst vereisen, met een uitgesproken spoedkarakter. Maar wat we gekregen hebben is niet precies dát, het is meer een lange en gedetailleerde bezinning geworden op de meerderheid van de actuele problemen die van de economische crisis tot aan het toerisme gaan, van de biotechnologie tot aan de milieucrisis, met projecties over een wereldregering van de globalisering. Het type document is niet profetisch “dat een concrete analyse van de concrete situatie zou vooronderstellen” dat het uitbrengen van een oordeel mogelijk zou maken over de problemen vóór ons op de wijze van een aanklacht-aanzegging. Maar het ligt niet in de lijn van deze paus om profetisch te zijn. Hij is een geleerde en een leermeester. Hij werkt het officiële betoog van het Magisterium uit waarvan het uitgangspunt niet van onderop komt, van het werkelijke leven vol conflicten, maar van bovenaf, van de orthodoxe leer die de tegenstellingen uit de weg gaat en de conflicten bagatelliseert. De overheersende toon is niet die van de analyse maar die van de ethiek, die van hoe het moet zijn,

Omdat het magistrale betoog de huidige, uiterst complexe werkelijkheid niet analyseert, blijft het steken in beginselen en evenwichtigheden en definieert zich door zich niet te definiëren. De onderliggende tekst onder de tekst, wat niet gezegd wordt in het gezegde, verwijst naar een theoretische onschuld die onbewust de functionele ideologie van de heersende samenleving aanneemt. Al bij het begin van het centrale thema, de ontwikkeling, valt het op. Dit thema levert vandaag de dag veel kritiek op omdat met de ecologische grenzen van de Aarde geen rekening wordt gehouden. Hierover in de encycliek geen woord! Zijn visie is dat het wereldsysteem zich fundamenteel als juist presenteert. Er zijn daarin gebrekkigheden, geen tegenstellingen. Deze diagnose suggereert de volgende therapie, gelijkend op die van de G-20: bijstellingen, geen veranderingen, verbeteringen en geen ander model, hervormingen en geen bevrijding! Dat is het gebod van de leermeester: correctie, niet dat van de profeet: bekering! Bij het lezen van deze lange en zware tekst komt het bij ons op om te denken: wat zou een beetje marxisme deze paus goed uitkomen! Dit, uitgaande van de onderdrukten, heeft de verdienste dat de tegenwoordige tegenstellingen in het huidige systeem worden ontmaskerd, dat de machtsconflicten aan het licht komen en dat de ongebreidelde vraatzucht van het markt die uit is op concurreren, consumeren en niet op samenwerking en rechtvaardigheid, aan de kaak wordt gesteld. De markt vertegenwoordigt een sociale en structurele zonde die miljoenen mensen slachtoffert op het altaar van de productie voor een onbeperkte consumptie. Dit zou de paus op een profetische wijze moeten aanklagen. Maar hij doet het niet.

De tekst van het Leergezag die naïef buiten en boven de huidige situatie van conflicten blijft, is niet ideologisch ‘neutraal’ zoals het zich voorgeeft. Het is een door het heersende systeem voortgebracht betoog dat iedereen doet lijden, vooral de armen. Het is niet zo dat Benedictus XVI het zo zou willen of niet zou willen, het is de structurele logica van het magistrale betoog. Door af te zien van een kritische en serieuze analyse, betaalt hij een hoge prijs in theoretische en praktische ondoeltreffendheid. Hij vernieuwt niet, hij herhaalt.

En hij mist een enorme gelegenheid om zich tot de mensheid te richten op een dramatisch ogenblik van de geschiedenis, vanuit het symbolische kapitaal van omvorming en hoop die in de christelijke boodschap is gevat. Deze paus waardeert de nieuwe hemel en de nieuwe Aarde niet die door menselijke handelen geanticipeerd kunnen worden. Hij kent alleen dit decadente en uit zichzelf onhoudbare leven (zijn cultuurpessimisme) en daarnaast het eeuwig leven en de hemel van de toekomst. Hij verwijdert zich zo van de bijbelse boodschap die politiek revolutionaire gevolgen heeft door te bevestigen dat de uiteindelijke utopie van het Rijk van de gerechtigheid, van de liefde en van de vrijheid alleen werkelijk zal worden in de mate waarin dergelijke weldaden onder ons opgebouwd en geanticipeerd worden, binnen de grenzen van de historische ruimte en tijd.

Merkwaardig genoeg spreekt hij van verstandige zaken zoals de hervorming van de VN, de nieuwe internationale economisch-financiële architectuur, het begrip wereldwijde algemeen welzijn en de erkenning van de onderlinge betrekkingen binnen de hele menselijke familie.

Met een knipoog naar Nietzsche: “hoeveel kritische analyse kan het Leergezag van de Kerk in zich opnemen?”.

Leonardo Boff

Leonardo Boff, Braziliaans theoloog, filosoof en schrijver, behoort tot de vooraanstaande bevrijdingstheologen van Latijns Amerika. Zijn tekst over de derde encycliek van paus Benedictus XVI is overgenomen van Adital Noticias van 20 juli 2009). De verwijzing naar de Nederlandse vertaling van de encycliek gaat naar rkdocumenten.nl.

Vertaling: Isaac Wüst