26/3/08
Een bekrompen humanisme
Het interview met de rector van de Universiteit voor Humanistiek, (mevrouw) Hans Alma, in Volzin van 22 februari 2008, heeft me zowel getroffen alsook verbaasd. Ik was getroffen door de oprechte wijze waarop zij de menselijke waardigheid in het centrum van de aandacht plaatst. Ook haar persoonlijke zoektocht in het christendom deed me sympathiek aan, aangezien die mede in het teken daarvan stond, zo begreep ik. Hans Alma bezocht vrijzinnig-protestantse en progressief-oecumenische kerken, zoals de Dominicuskerk in Amsterdam, maar daar vond ze niet wat ze zocht. En hier begint mijn verbazing. Wat zocht ze dan wel? En hoe denkt zij het negatieve resultaat van haar zoeken als norm te kunnen hanteren voor wat op haar universiteit ter sprake dient te komen? Zij meent immers dat religie op de Universiteit voor Humanistiek alleen een plaats kan hebben langs de meetlat van het humanisme. Ik kan het niet helpen, maar hier voel ik weinig bevrijdends, eerder iets benauwends en intolerants. De concrete aanleiding was het boek van haar collega Ilja Maso die op wetenschappelijke gronden het eeuwige leven plausibiliteit wilde verlenen. Los van de vraag of religieuze overtuigingen zich wetenschappelijk laten bewijzen, ging het hier om iets anders: volgens Hans Alma horen zo’n boek en dat onderwerp niet thuis op de Universiteit voor Humanistiek. Zelfs zou een debat daarover schadelijk zijn voor het imago van haar universiteit. Ongetwijfeld speelt bij haar de karikaturale voorstelling mee, dat het ‘eeuwig leven’ slechts een zoethoudertje zou zijn, waar een volwassen mens buiten kan.
Maar hoe kan een universiteit die toch leeft van het vrije onderzoek schade van zo’n debat ondervinden? Uit het interview met haar bleek bovendien dat de studenten, meer dan de docenten, die kennelijk nog het nodige met hun eigen opvoeding te stellen hebben, onbevangen en open ten aanzien van religie staan, al weten ze er volgens Alma zelf doorgaans weinig van. Ik denk eigenlijk dat er iets heel anders aan de hand is en wel een diepgaande verlegenheid met de humanistische identiteit. Dat begint al met de moeizame constructie van zoiets als een eigen humanistische traditie. Hierbij wordt met volle handen uit de religie geput, Erasmus, de Humanisten in de Renaissance, niets op tegen, als die schatplichtigheid aan de religie dan ook maar volmondig wordt erkend. Als ik humanisten als Pico lees sta ik op bijbelse grond. Ik herken hoe hij vroegchristelijke en kabbalistische speculaties over de Adam Kadmon, de Oermens, man én vrouw, opneemt in zijn visie op de mens als creatief wezen. Wat zeggen vroeg-joodse, christelijke bronnen ervan? De Oermens (die natuurlijk ook ieder mens is, jij en ik) reikte van de aarde tot de hemel, is gemaakt uit aarde van alle windstreken en is beeld en gelijkenis van God zelf. Overigens zijn deze bronnen van de humanisten kritischer dan het lijkt: is ‘de mens centraal’ misschien toch een Westers- individualistische verwording van deze bronnen waarin veeleer de schepping centraal staat?
De diepgaande verwantschap tussen de grote humanisten en de bronnen van de monotheïstische religies blijft niettemin duidelijk: “De eer van God is de levende mens”, zei een kerkvader, waarmee hij de mens moeilijk méér lof kon toezwaaien! Het humanisme is dan ook een product van de religie zelf. Joachim Duyndam, eveneens docent aan de Universiteit voor Humanistiek en één van mijn mederedacteuren van de bundel Humanisme en religie, zegt het daarin heel mooi: “Het humanisme is een vorm van teruggeven, namelijk aan de religie die het was vergeten!” De mens als transcendent wezen is een uitwerking van het beeld en gelijkenis van God zijn. Is het werkelijk een gelukkige keuze van Hans Alma om in dit verband van ‘horizontale transcendentie’ te spreken? Is het anders te religieus? Laten we toch erkennen dat het de religies zelf zijn die de menselijke waardigheid als absolute waarde naar voren hebben gebracht en laten we ze eraan herinneren als ze het dreigen te vergeten.
Het humanisme is een waardevolle traditie en kan de religies zelfs herinneren aan de inzet voor het humane die in allerlei mensvijandige fundamentalistische bewegingen ten onder lijkt te gaan. Maar de schatplichtigheid van humanisme aan de religie dient royaal erkend, waarbij met name joodse denkers een groot aandeel hebben. De stichter van het Humanistisch Verbond, Jaap van Praag, ook al van joodse huize, was zelf overtuigd van het belang van religieuze inspiratie al wilde hij daarin ieder vrij laten. Terecht schuwde hij het atheïstisch positivisme van de vrijdenkers van De Dageraad als een volkomen verschraling van het menselijk ervaren en als een volkomen achterhaalde religiekritiek van “het bedrog der priesters”. Die vrijdenkers vormen het voorland van de CPN, maar helemaal niet van het Humanistisch Verbond. Het lijkt er echter op dat die geest nu weer gaat rondspoken bij de Universiteit voor Humanistiek. Daarvan getuigt ook de antigodsdienstige leus van het Humanistisch Verbond: “zonder het humanisme is de mens aan de goden overgeleverd”, die bij veel spiritueel georiënteerde studenten pijnlijk viel. Alma’s duiding ervan is wel heel harmonieus: natuurlijk gaat het niet enkel om afgoden, maar neemt deze spreuk elke religie op de korrel!
Is het niet diezelfde krampachtigheid waarmee Hans Alma haar collega de islamoloog Nasr Abu Zayd voor een humanist verklaart? Diens boeiende zoektocht naar een humane Koraninterpretatie onderneemt hij juist als gelovige moslim. Als de Koran niet als woord van God mag worden beschouwd – waarin volgens Abu Zayd tevens openheid is voor menselijke communicatie – heeft zijn hele onderneming geen zin meer.
Ik denk dat de verlegenheid met de humanistische identiteit zich vooral manifesteert als Alma spreekt over de institutionele vormgeving van religie. Hier heeft ze het moderne levensgevoel achter zich: de noodzaak van het institutionele wordt niet gezien en zelfs als corruptie van een mooi ideaal weggewuifd. Levensbeschouwingen bieden voor elk wat wils, maar kunnen niet ‘objectief’ worden gedoceerd door mensen die zelf in een religie staan: die zijn maar bevooroordeeld. Zo luidt het moderne levensgevoel, waarmee feitelijk een religie pas gewaardeerd wordt als de gelovigen de mond gesnoerd zijn.
Dat anti-institutionele is een door en door romantisch standpunt dat van weinig werkelijkheidszin getuigt. Die humanistische afkeer van de institutionele vormgeving van levensbeschouwing bijt zich dan ook in de staart: kan de humanistische levensovertuiging van de Universiteit zonder institutionele vormgeving en hoeveel studenten sluiten zich feitelijk bij het Humanistisch Verbond aan? Wat doet de Universiteit behalve een ‘open zoekontwerp’ aanbieden, dat ook weer niet zó open is dat de religie in de volle breedte aan bod mag komen?
Het humanisme is volgens mij als inzet voor menselijkheid nog steeds van betekenis, maar niet als het studenten uit bekrompenheid wil afhouden van de bronnen van de religie die onze gevoeligheid voor humaniteit mede hebben gevormd.
Marcel Poorthuis
Coördinator Relatie Jodendom Christendom, Faculteit Katholieke Theologie te Utrecht, (Universiteit van Tilburg).
Reacties
Dat humanisten zich verdiepen in het begrip 'religie' behoeft geen verbazing te wekken. Aanvankelijk - ik spreek van omstreeks 1850 - openbaarde zich binnen de Hervormde Kerk vrij onverwachts het humanisme, dat hier de naam Modernisme verwierf. Tot ongeveer 1900 bleef het humanisme een hervormde aangelegenheid hetgeen resulteerde in een leegloop van de Hervormde Kerk. De vele afsplitsingen die het gevolg waren van het Modernisme kunnen weinigen zijn ontgaan. Nu werd het omstreeks 1900 een vrijzinnig protestantse aangelegenheid. Het raakte gaandeweg verweven met de Woodbrookers bestaande uit lieden met royale financiele middelen en verbindingen met de bestaande orde. Begint u te begrijpen dat de verbinding tussen humanisme en 'religie' op een eeuwenoude geschiedenis is terug te voeren, neem dan ook van mij aan dat het humanisme onverbrekelijk verbonden is met verdediging en handhaving van de bestaande orde. De hedendaagse 'humanisten' zijn echter helemaal geen humanisten meer.
S. Wieling - Amsterdam
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
