2/6/08
Grens aan de vrijheid van meningsuiting
Elk recht moet verenigbaar zijn met vrijheid van de ander. Dat mag je onderzoeken, ook in zaak-Nekschot.
Wat is er aan de hand in dit land? Advocaat Plasman spreekt in het kader van de rechtszaak tegen de Rotterdamse kunstenaar Jonas Staal over het risico van een ’gevaarlijk precedent’. Wanneer het openbaar ministerie onderzoek doet naar strafbare feiten door de cartoonist Nekschot en dat wordt verdedigd door minister Hirsch Ballin, dan buitelen de woedende reacties over elkaar.
Je krijgt de indruk alsof er maar één fundamenteel recht bestaat, namelijk de vrijheid van meningsuiting, en dat het einde van de rechtsstaat nabij is als daaraan ook maar enigszins wordt getornd. Dergelijke overtrokken reacties getuigen van weinig of geen begrip van wat een fundamenteel recht eigenlijk is.
Recht is een ’relationeel’ begrip. Het is maar zelden zo dat aan de zijde van de drager van dat recht de bevoegdheid ligt en aan de zijde van alle anderen louter de verplichting. Dat behoeft enige uitleg.
Neem een eenvoudig recht zoals het recht je vrijelijk te verplaatsen binnen de grenzen van je staat (artikel 13, Universele Verklaring van de Rechten van de Mens). Ik mag op een mooie voorjaarsdag een fietstocht maken in Zuid-Limburg. Maar de overheid heeft het recht delen van de openbare ruimte daar af te sluiten, zoals gebeurde om president Bush te beveiligen bij zijn bezoek aan de begraafplaats te Margraten.
Nu iets ingewikkelder: het recht op vrijheid van godsdienst. Op grond daarvan mag iedereen zelf zijn godsdienst belijden en godsdienstige overtuiging in praktijk brengen. Toch zal niemand beweren dat het recht hier volledig aan de zijde van de drager van die vrijheid ligt en verplichting geheel aan de zijde van alle anderen, inclusief de overheid. Daarom bepaalt artikel 9 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens dat de godsdienstvrijheid door de wet kan worden beperkt in het belang van openbare orde, gezondheid en goede zeden.
Vinden we dat raar? Helemaal niet. Wanneer binnen bepaalde godsdienstige kringen de opvatting leeft dat hun kinderen niet tegen bepaalde ziekten moeten worden ingeënt, dan is het helemaal niet vanzelfsprekend dat hun wensen onmiddellijk gehonoreerd moeten worden. Een extremer voorbeeld: een bepaalde godsdienst schrijft mensenoffers voor en sommigen binnen die godsdienst stellen zich daar graag voor beschikbaar, met het oog op hun toekomstig heil. Acceptabel vanwege de godsdienstvrijheid?
Voor nagenoeg alle rechten geldt dat zij alleen kunnen worden uitgeoefend voor zover zij verenigbaar zijn met de rechten en vrijheden van anderen. De overtrokken reacties op het optreden van het Openbaar Ministerie doen het echter voorkomen dat vrijheid van meningsuiting heel bijzonder is en geheel anders van structuur.
Al op het eerste gezicht is dat onjuist. In het Europese Verdrag is de vrijheid van meningsuiting (art. 10) geclausuleerd: de uitoefening van deze vrijheid kan worden beperkt indien noodzakelijk in het belang van (onder andere) nationale veiligheid, goede zeden, bescherming van de goede naam, verspreiding van vertrouwelijke informatie.
Maar ook bij nader inzien is evident dat de reikwijdte van de vrijheid van meningsuiting niet onbeperkt kan zijn, maar wordt begrensd door belangen van anderen. Hoe die grens precies getrokken moet worden, is meestal vooraf niet te bepalen en er bestaan belangrijke verschillen tussen rechtstelsels over waar die grens feitelijk ligt.
Een belangrijk criterium voor rechters is de mate waarin een gewraakte uiting bijdraagt aan het publieke debat. Zo zou je kunnen roepen dat de Oranjes malafide zakkenvullers zijn, maar ook dat het koningshuis te veel geld kost en dat daarom het staatsbestel hervormd moet worden tot een republiek. Slechts in een verwijderde zin kun je de eerste bewering opvatten als bijdrage aan het politieke debat terwijl daarover in het tweede geval geen twijfel kan bestaan.
Op grond van dergelijke verschillen valt het willens en wetens verspreiden van leugens en van smaad en het aanzetten tot haat zeker niet, maar bijdragen aan het publieke debat zeker wel onder de reikwijdte van de vrijheid van meningsuiting. Of cartoons zoals die van Nekschot of de kunstwerken van Jonas Staal binnen de eerste dan wel de tweede categorie vallen, is aan de rechter.
Sommigen echter stellen dat er helemaal geen twee categorieën zijn en dat de vrijheid van meningsuiting onbegrensd is, zonder dat de grenzen moeten bewaakt worden. Die opvatting getuigt van zo weinig begrip van wat een ’recht’ is, dat ik vermoed dat er iets anders aan de hand is. De vrijheid van meningsuiting wordt misbruikt om een bepaalde bevolkingsgroep in diskrediet te brengen en daartoe is het verabsoluteren van die vrijheid dienstig.
Nederland is, zoals minister Hirsch Ballin in een ander verband stelt, altijd een land van minderheden geweest. Het is inderdaad de taak van de overheid om – in de woorden van het Europees Verdrag – ’de goede naam of de rechten van anderen’ te beschermen.
Thomas Mertens
Dr. Thomas Mertens is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en hoogleraar mensenrechten en mensenplichten aan de Universiteit Leiden. Bovenstaande bijdrage verscheen op 27 mei 2008 in de Verdieping van dagblad Trous (www.trouw.nl).
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
