15/5/10
De katholieke kerk aan de schandpaal. Een goede zaak?
De vele misbruikzaken binnen de katholieke kerk die de afgelopen tijd aan het licht kwamen, geven velen te denken. Is het inderdaad zo erg binnen de katholieke kerk?
En is dit slechts het topje van de ijsberg? Ja. Maar die ijsberg bevindt zich in onze hele samenleving. Seksueel misbruik – van kinderen, van vrouwen, van gehandicapten – komt overal in de maatschappij voor: in gezinnen, families, op scholen, in de sport. En het komt dus ook voor in de wereld van priesters en religieuzen – want dat zijn tenslotte gewoon mensen. Binnen de katholieke kerk komt het niet meer voor dan elders. En het komt ook niet door het celibaat of omdat er onder priesters en religieuzen meer homoseksuelen dan gemiddeld voorkomen.
Toch is het de katholieke kerk die nu als het ware gekruisigd wordt. Is dat terecht? Is dat een goede zaak?
Het is in ieder geval begrijpelijk, want de moraal van de kerk op het gebied van seksualiteit, geboortebeperking, wijding van vrouwen, celibaat en condoomgebruik vindt in de media en in de wijdere samenleving weinig begrip. Het eens zo machtige en onaantastbare bolwerk van de katholieke kerk is dan ook een geliefd object om eens flink aan te pakken.
Verder vormt de kerk een duidelijk doelwit: iedere religieus of priester die waar ter wereld ook in de fout gaat, wordt de kerk als instituut aangerekend. Dat geldt niet voor misbruikers in andere rollen of contexten als gezin, sport of onderwijs: bij een misbruikende vader, voetbalcoach of onderwijzer, wijst men niet het gezin, de voetbalbond of het onderwijs als boosdoener aan.
Maar de belangrijkste reden dat de kerk nu zo zwaar onder vuur ligt, is natuurlijk gelegen in de hypocrisie; misbruik van kinderen staat volstrekt haaks op alles waar de kerk voor staat. Dit is wel de laatste plek waar een dergelijk kwaad mag gebeuren, laat staan waar het mag worden toegedekt.
Daar bovenop komt nog de zwijgcultuur binnen de kerk, die zich momenteel als een boemerang tegen haar keert. In plaats dat vooral slachtoffers aandacht en zorg kregen, was men beduchter voor de eigen belangen. Bang voor reputatieschade en verlies van macht hielden de kerkelijke autoriteiten misbruikzaken geheim en traden zij bovendien onvoldoende op tegen de daders, waardoor er vele onnodige nieuwe slachtoffers konden vallen. Precies met dit laatste heeft men een verantwoordelijkheid op zich geladen, welke het Vaticaan nog steeds onvoldoende erkent.
Publiciteit
Ondanks het feit dat binnen de kerk niet meer misbruik voorkomt dan elders, vind ik het toch al met al een goede zaak dat er zoveel media-aandacht voor is. Deels omdat het juist in de kerk natuurlijk nooit had mogen gebeuren, deels ook omdat de kerk de doofpot hanteerde, maar vooral vanwege de onbedoeld positieve gevolgen ervan.
De vele publiciteit veroorzaakt in de samenleving en in de publieke opinie belangrijke verschuivingen in ons denken en doen rond macht, seksueel misbruik en gesloten instellingen. De vaak aangrijpende ervaringsverhalen leiden tot meer begrip, aandacht en erkenning voor wat seksueel misbruik betekent en aanricht in een mensenleven. En precies daar schortte het nogal eens aan, hetgeen een extra drempel vormde voor mensen om het stilzwijgen over hun ervaringen te doorbreken, terwijl dat juist zo helend kan werken. De gegroeide maatschappelijke erkenning en aandacht betekent een steun voor mensen om met hun verhaal naar buiten te treden. Door het grotere begrip in de samenleving reageren toehoorders adequater en met meer inleving wanneer mensen met hun verhalen naar buiten komen.
Een ander gevolg van alle publiciteit is dat slachtoffers die in andere settingen misbruikt zijn, eveneens in toenemende mate de openbaarheid zoeken. Zo komen momenteel steeds meer verhalen naar buiten over misbruik in jeugdinstellingen in de DDR, op kostscholen in Engeland en Duitsland en binnen de sport. Buitengewoon heilzaam dat ook daar het zo schadelijke stilzwijgen doorbroken kan worden.
Wat mij betreft gaat de media-aandacht dan ook nog maar een tijd door, ook al betekent het dat de katholieke kerk het onevenredig voor de kiezen krijgt.
Een andere vraag is wat de kerk nu te doen staat? Hoe dient zij om te gaan met alle onthullingen en hoe kan zij zo goed en zo kwaad als het kan de schade herstellen?
Om te beginnen door twee duidelijke boodschappen af te geven: een boodschap van begrip voor de slachtoffers en een boodschap van gestrengheid jegens de daders en hun helpers.
Excuses maken is relatief gemakkelijk. Veel moeilijker is het om de tijd en de moeite te nemen om naar de pijnlijke ervaringen en belevingen van misbruikten te luisteren. Wanneer hooggeplaatste vertegenwoordigers van de kerk slachtoffers een oprecht belangstellend en luisterend oor bieden, werkt dat helend. De volgende anekdote die een aantal jaren geleden speelde, kan dit verduidelijken. Een bejaarde vrouw in een verzorgingstehuis vertrouwde de daar werkzame pastoraal werkster toe dat zij als jong meisje heftig en langdurig misbruikt was door de pastoor van haar dorp. Vervolgens werd er door de pastoraal werkster een en ander in werking gezet (o.a. een aanklacht), maar wat deze vrouw uiteindelijk onnoemelijk veel goed deed, was een gesprek met een bisschop. Deze nam alle tijd voor haar en luisterde vol belangstelling, verdriet en medeleven naar haar shockerende verhaal, dat voor hem - zoals voor ieder ander - uitermate moeilijk was om aan te horen. Voor deze getormenteerde ziel betekende dat een weldaad, juist omdat het een bisschop was die zich haar verhaal aantrok. Precies over dat laatste bestaat nog de nodige twijfel: trekken de kerkelijke autoriteiten zich de ellende van de slachtoffers wel echt aan? Wellicht kan hier een voorbeeld genomen worden aan de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie, die slachtoffers gelegenheid bood in aanwezigheid van de daders hun ervaringen voor de commissie te vertellen.
Een andere boodschap moet eveneens afgegeven worden: niet alleen horen alle daders aangegeven te worden, maar ook dienen degenen die hun daden welbewust verborgen hielden, verantwoordelijk gesteld te worden. En of het daarbij gaat om bisschoppen of kardinalen, mag niet uitmaken. Macht was een belangrijke factor in het misbruik. Macht mag dan ook geen reden zijn om mensen uit de wind te houden. Een kardinaal die een Franse bisschop feliciteert, omdat hij een misbruikende priester weigerde aan te geven, zoals onlangs bleek, is onacceptabel – zeker als het ernstige misdaden betreft waar die priester 19 jaar gevangenisstraf voor kreeg. In de politiek of andere sectoren van de samenleving trekken leidinggevenden in zulke gevallen hun consequenties en treden zij terug. Een dergelijke stap zou de kerk sieren en iets van haar geloofwaardigheid teruggeven. De snelheid waarmee de Belgische bisschop Vangheluwe onlangs aftrad en waarmee het Vaticaan dit aftreden goedkeurde, is dan ook een stap in de goede richting.
Tenslotte dient het Vaticaan serieus zaak te maken van preventie. Speciale preventieve maatregelen zijn in Europa echter minder urgent dan elders in de wereld. In het westen zijn er tegenwoordig nog maar weinig kerkelijke gelegenheden, waar misbruikers kansen krijgen. De vele internaten zijn verdwenen, jonge misdienaars zijn er nog maar weinig, kinderen zijn stukken mondiger dan vroeger en het allerbelangrijkste: de kerk heeft veel ingeboet aan macht en aanzien, waardoor misbruikers binnen haar gelederen minder gemakkelijk weg komen met hun misdaden. En verder gaat van de stroom van publiciteit over de misbruikzaken op zich al een preventieve werking uit.
In vele andere delen van de wereld, waar de katholieke kerk nog veel macht heeft, komen echter wel allerlei situaties voor, waar kinderen zijn overgeleverd aan de macht van volwassenen. Zo zijn er de voormalige Oostbloklanden; een land als Polen kent een sterk autoritaire samenleving, in combinatie met een grote macht van de katholieke kerk. Ook in Afrika gebeuren schokkende zaken: er is veel wreedheid, vooral jegens vrouwen. De cultuur is er een waarin mannen vaak menen recht te hebben op seks en er sowieso al veel seksueel misbruik plaatsvindt. Zo zijn vanwege het risico van aids vrouwelijke religieuzen bij Afrikaanse priesters zeer in trek.
In Zuid-Amerika en Azië geniet de katholieke kerk eveneens een enorm aanzien en is het – net zoals vroeger in Nederland – nog steeds onacceptabel om een priester te beschuldigen. Zo werd een oma in Brazilie die enkele jaren geleden de parochiepriester aan de kaak stelde, omdat hij haar kleinzoon van 5 jaar had misbruikt, een outcast in het hele dorp.
Het duurt hopelijk niet te lang meer, voordat ook in die landen dergelijke misstanden aan de kaak worden gesteld. De kerk in een land als bijvoorbeeld Brazilie mag net zo machtig zijn als een halve eeuw geleden de kerk in Nederland was, een groot verschil is dat men daar nu over moderne techniek beschikt. Zo vertoonde de Braziliaanse TV onlangs een reportage, waaruit bleek hoe een priester jarenlang jonge jongens kon misbruiken, omdat hij zoveel macht had, dat niemand tegen hen in durfde te gaan. Een dergelijke TV uitzending was ondenkbaar in dit traditioneel katholieke land, ware het niet dat een van de voormalige slachtoffers de priester stiekem filmde terwijl hij seks had met een slachtoffer. Slechts dankzij deze opname lukte het de slachtoffers aandacht voor hun zaak te krijgen – en dan nog met moeite.
Toch ligt precies in dit soort landen een belangrijke taak voor het Vaticaan. Er dient van de gebeurtenissen in het westen een afschrikwekkende werking uit te gaan, zodat misbruikers en hun helpers in die verre landen zich realiseren dat ook zij zich ooit - mogelijk decennia later nog -moeten verantwoorden. Het Vaticaan kan hiervoor waarschuwen en zorgen voor bewustzijn over en kennis van de ontwikkelingen hier. Ook dienen er procedures te komen, waarin bisschoppen en religieuze oversten bijvoorbeeld jaarlijks rekenschap afleggen over welke maatregelen zij treffen om misbruik te voorkomen, aan te pakken en te melden. En het allerbelangrijkste, maar ook het allermoeilijkste: de grote macht van priesters en religieuzen dient af te nemen. Het zijn sterke benen die de weelde van macht, aanzien en roem kunnen dragen. Als priesters en religieuzen van hun voetstuk af komen en mens met de mensen zijn, hoeven hun eigen benen niet meer zo sterk te zijn en kunnen anderen hun grenzen beter bewaken tegenover hen.
Anke Bisschops
Dr. Anke Bisschops is pastoraal psycholoog en supervisor aan de Universiteit van Tilburg en heeft een eigen praktijk voor supervisie, coaching en training (www.ankebisschops.nl).
Reacties
Met instemming gelezen. Aanvankelijk mocht men niet eens vragen naar de relatieve omvang van het misbruik door kerkleden. Als men ook wees op de zelfs grotere misstanden buiten r.-k. kring werd dat ten onrechte beschouwd als vergoeilijking. Het vooral verjaarde wangedrag van kerkelijk personeel werd nog goeddeels veroorzaakt door het vroegere taboe op spreken over seks. Sinds de openheid op relationeel, incl. seksueel gebied, is het misbruik algemeen: lees de percentages van kinderen die binnen gezinnen, familie, clubs ... worden aangerand. Inderdaad, er is dan veelal geen instituut te beschuldigen, zoals de RKK overkomt. De suggestie, dat het misbruik tot het beleid behoort, ligt vaak voor in de mond. Het beleid van het toedekken is zeker te veroordelen. De kritiek op de Romeinse kerkleiding cum suis (incl. ook in Nederland gedropte bisschoppen) verdient vooral aandacht en actie. Bisschops en andere scribenten doen ook hier hun terechte uitspraken. We kunnen her en der metamorfose ervaren.
Jac van Dam - nijmegen
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
