22/11/09
Wortelen in vaste grond: Een cultuurtheologisch essay
Wat is christelijke spiritualiteit door een dominicaanse bril? Het is, zo probeer ik uit te leggen in het boekje dat we vandaag presenteren, het is zijn zoals Eckhart (circa 1260-1328), onze Middeleeuwse dominicaanse medebroeder; leven volgens een christelijke spiritualiteit is leven zoals Eckhart zegt dat Marta is. Zorgzaam en zorgeloos tegelijk.
1.
Zorgzaam en zorgeloos. Zijn bij de dingen, maar de dingen niet in jou laten zijn, zegt Eckhart. Eerst dat zorgeloze maar. We hoeven geen wortel te schieten, zegt de christelijke traditie, het motto van deze maand van de spiritualiteit ten spijt. We hoeven geen stevigheid te zoeken en te vinden, we hoeven niet zelf te proberen overeind te blijven, ons leven en de wereld op de rails te houden. We zijn geworteld, niet in onszelf, maar in Gods vrije gave. We bestaan omdat we het bestaan steeds weer ontvangen. We hoeven ons bestaan zelf niet te funderen, het is gefundeerd in diegene die het fundament van alles is, de oorsprong, de dragende grond en het doel: God. Daarvan kun je niet vervreemd, daarvan kun je niet werkelijk ontworteld raken.
Dat maakt onbezorgdheid mogelijk. Maar onbezorgdheid is geen onverschilligheid. Onverschilligheid betekent dat niets je raakt, dat je eigen lot en dat van anderen je koud laat. Onbezorgdheid hoort hij een feest, waarbij alles in het teken staat van het goede dat ons ten deel valt en daarvan wordt overvloedig wordt uitgedeeld. Dat is wat Marta doet, volgens Eckhart: anderen in de overvloed van gaven laten delen, erop toezien dat het feest van het leven voor iedereen is. Dat is wat God zij dank velen onder ons doen.
Volgens het evangelie van Johannes treedt Jezus voor de eerste keer nadrukkelijk naar buiten op een bruiloft (Johannes 2, 1-11). En u weet het waarschijnlijk, als de wijn daar in Kana op is en het feest van de liefde voortijdig dreigt te eindigen, zorgt hij voor nieuwe, beter dan de eerste. Het water van de angst, zegt een andere Middeleeuwse dominicaanse medebroeder, de theoloog Thomas van Aquino (1225-1274), het water van de angst wordt door Jezus omgevormd in de wijn van de liefde. Die liefde wordt ons gegeven, die liefde is wat ons draait en om die liefde draait alles.
2.
Wie onbezorgdheid kan leven, die kan van daaruit waarachtig zorg hebben. Wie denkt het ware en het goede te moeten realiseren, denkt dat het doorzetten ervan van haar of hem afhangt, is ertoe veroordeeld voortdurend bezorgd te zijn. Zal hij de benodigde inzet wel kunnen opbrengen? Is zij wel sterk genoeg om te zorgen dat waar zij in gelooft zich werkelijk zal doorzetten? Maar het goede is al aan het doorbreken, de liefde draagt ons al en geeft ons toekomst, het rijk van God is nabij, zegt het de christelijke traditie. Dat geeft vrijheid te doen wat mogelijk is, de zorg te geven die gevraagd wordt. De wereld hoeft niet verlost en gered te worden: dat is al gebeurd. De redding moet ruimte krijgen om door te werken. Het is onze taak die ruimte te bieden, het goede dat doorbreekt te ontvangen en er plaats voor te maken. Wie de milieuproblemen ziet als een teken dat de wereld zichzelf in de afgrond stort, die legt zichzelf de onmogelijke opdracht op de schouders de wereld te redden. Dat is verpletterend. Alleen wie in onbezorgdheid kan doen wat nodig is, kan zien wat er concreet gebeuren moet en dat ook doen.
Onze cultuur meent afscheid te hebben genomen van het idee van schuld. Een belangrijk verwijt aan het christendom is dat het mensen een schuldgevoelens aanpraat en ze zo neerhaalt. Maar juist in de huidige cultuur worden mensen voortdurend geplaagd door de angst tekort te schieten. Ben ik slim genoeg, rijk genoeg, mooi of sexy of boeiend genoeg? Voor alle problemen is er wel een oplossing op de markt, een therapie, een spirituele training of een meditatietechniek, een kleine chirurgische ingreep desnoods. Als we tekortschieten ligt het dus aan onszelf! Uit deze angstige bevangenheid wil de christelijke traditie bevrijden, om werkelijke vrijheid en werkelijke verantwoordelijkheid mogelijk te maken. ‘Wees niet bang’, heet het keer op keer in de bijbelse geschriften als God zich vertoont.
3.
Christelijke spiritualiteit: onbezorgd om alles de ruimte geven aan de liefde en de geschonken liefde zorgzaam aan anderen doorgeven. Nu slaat het christendom op dit punt nogal door. Zelfs aan het bewaren van het leven zelf mogen we van Jezus niet hechten. Vertrouw dat je gedragen wordt, ook als je valt.
De Amerikaanse grondlegger van de godsdienstpsychologie, William James (1842-1910), maakt een onderscheid tussen één keer geboren en twee keer geboren religiositeit. Eén keer geboren religiositeit is het ongebroken optimisme dat alles goed komt voor wie ‘bij zichzelf’ blijft, doet wat haar of hem geleerd is, of wat de religie voorschrijft. Twee keer geboren religiositeit weet dat alles je uit handen geslagen kan worden en geregeld ook wordt. Op sommige momenten lukt het zelfs niet meer te hopen op verandering. Niettemin vertrouwt de twee maal geboren religiositeit er dan op in en door de wanhoop heen gedragen te worden. Al is alle grond onder je voeten weggeslagen, er is Iets of Iemand die je opvangt. ‘Wie zijn leven probeert te behouden, zal het verliezen’, zegt Jezus. ‘Maar wie het verliest, zal het behouden’ (Lucas 17, 33; vgl. Matteüs 10, 39; 16, 25; Marcus 8, 35; Lucas 9, 24; Johannes 12, 25). Het christendom is wat mij betreft de twice born religie bij uitstek. Dat is essentieel voor zijn geloofwaardigheid.
Het verhaal dat christenen over Jezus vertellen is geen heldenepos. Het is een verhaal van een mislukking, iemand die het ideaal waarin hij geloofde niet realiseert, maar eraan ten onder gaat. Het gaat in een christelijke spiritualiteit niet om de krachtige verkondiging en het realiseren van hoge idealen. Het gaat erom dat ook als deze idealen niet uitkomen en de verkondiging ervan verstomt, de hoop en de liefde hun draagkracht niet verliezen. Jezus is niet gered van het lijden en de dood, evenmin als tallozen voor en na hem. Maar de goddelijke, levengevende liefde is met hem verbonden gebleven tot in de duisternis van de dood. Zij heeft hem uit de dood op een nieuwe manier doen leven en doet hem opnieuw leven wekken. Het refrein is Hein, is de titel van een boek van verpleeghuisarts en filosoof Bert Keizer – magere Hein, uiteraard. Dit populaire gevoel is wat de christelijke traditie tegenspreekt. De uiteindelijk diepste grondtoon van de geschiedenis is niet dat allen verslagen worden, niet dat elke betekenis wordt vernietigd, niet dat gerechtigheid en compassie illusie zijn en het altijd verliezen van macht en berekening . De uiteindelijke horizon van het bestaan is naar christelijke overtuiging de geboorte van nieuw, alle gebrokenheid opnemend en herstellend leven uit de dood. In het spoor van Jezus, die zelf gebroken is en die uit deze gebrokenheid opnieuw werd opgericht.
4.
‘Wees niet bang’. Wat zou het mooi zijn als we dat wat op ons afkomt niet langer zouden zien als bedreiging, maar als gave, als aanzet van nieuw leven in overvloed, teken van de van toe-komst van het koninkrijk van God. Wat zou dat een zegen zijn voor ons persoonlijk leven, wat zou het een zegen zijn voor ons maatschappelijk leven. We zouden zomaar bevrijd worden om als Marta te zijn: gastvrij, vrijgevig, zelf gelukkig en bijdragend aan het geluk van anderen, zoals anderen bijdragen aan dat van ons.
Erik Borgman
Erik Borgman schreef Wortelen in vaste grond: Een cultuurtheologisch essay (Zoetermeer, Meinema 2009) speciaal voor de maand van de spiritualiteit 2009. Dit boek werd tijdens de openingsmanifestatie ervan gepresenteerd door de Dominicaanse Lekengemeenschap Nederland waar Erik Borgman lid van is. Bovenstaande bijdrage sprak hij bij die gelegenheid uit in Alphen aan de Rijn.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
