Dr. Erik Borgman
21/4/08

                               

… want de plaats waarop je staat is heilige grond

God als onderzoeksprogramma

1.

Mijnheer de rector magnificus, hoogwaardige gasten, collega’s, familieleden en vrienden, zusters en broeders uit de Dominicaanse Familie, dames en heren.

Eindelijk. Eindelijk zijn wij theologen weer waar we horen. Namelijk daar waar we niet alleen niet langer zeker zijn van onszelf, maar ook niet langer zeker van ons object en ons publiek. Dit is een ongemakkelijke positie, maar dit is de positie waar we ons moeten bevinden. Het is deze plaats die ons wellicht kan leren opnieuw iets relevants en belangwekkends te zeggen over wat religie is en kan zijn, wat zij voor mensen en hun wereld betekent en in welke zin daarbij de oorsprong, zin en doel van alles ter sprake komt die in de christelijke traditie ‘God’ genoemd wordt.

Het is met de nodige schroom, maar ik durf te spreken over deze gemeenschappelijke grond waarop wij samen met onze tijdgenoten staan met woorden die ontleend zijn aan het Bijbelboek Exodus. Daar zegt God zelf tegen Mozes vanuit de brandende doornstruik:

Doe je schoenen van je voeten, want de plaats waar je staat is heilige grond.(1)

Zo suggereren de Bijbelse verhalen dat het de eerste taak is van de theologie de plaats waar we zijn met eerbied te betreden, om van hieruit en daarin Gods bevrijdende presentie op onverwachte manieren te zien oplichten.

Ik neem maar meteen het risico ongenuanceerd te zijn om mijn positie scherp te bepalen. Wie zeker weet de voorgegeven religieuze traditie te moeten voortzetten door er de interne logica van te onderzoeken en deze naar de toekomst door te trekken, die heeft de God die zij of hij ter sprake zegt te willen brengen, naar mijn overtuiging al bij voorbaat verloren.(2) De God waar de Abrahamitische religies over spreken, woont immers volgens deze religies niet in door mensenhanden gemaakte tempels.(3) Deze God is evenmin gebonden aan door mensenlichamen in stand gehouden rituelen en door mensenhoofden geconstrueerde leerstelsels of gedachtegangen. Bovendien, deze God is naar in ieder geval christelijke overtuiging de expliciete identificatie van een werkelijkheid in wie allen ‘leven, bewegen en zijn’(4) – zij die zeggen in God te geloven evenzeer als zij die zeggen dat niet te doen. Degenen die zich door de christelijke traditie willen laten beleren zijn dus gedwongen buiten hun eigen overlevering te kijken om te ontdekken wie de God is waarover het in deze overlevering gaat.(5)

Religie is uitdrukking van de onvervreemdbaar menselijke drang te zoeken naar oorsprong, zin en doel van het bestaan, een dynamisch perspectief waarvan wij al deel zijn, waarvan wij al uitgaan en waarop wij al gericht zijn voordat wij ons daarvan bewust zijn. Zij is het antwoord op wat tot dit zoeken aanzet, de lofzang voor wat bij dit zoeken gevonden wordt en de toewijding aan wat telkens opnieuw weer dwingt te zoeken. Dit geeft religies de grensoverschrijdende dynamiek die binnenstaanders en buitenstaanders verbaast en bij tijden verontrust. Denk je religie te kunnen inzetten als wapen tegen existentiële onzekerheid, blijkt zij zelf zich te kunnen manifesteren als alle zekerheden doorbrekende kracht. Denk je haar te hebben begrepen als zingeving, toont zij zich als omgang met verlies aan zin.

De dynamiek die religie eigen is betekent dat zij zich kan manifesteren buiten de overgeleverde grenslijnen die geacht worden religie van niet-religie te onderscheiden. Dat gebeurt ook steeds opnieuw. De theologie die ik hier voorstel wil zich laten meevoeren door deze dynamiek die zijzelf moet blootleggen en die zij moet onttrekken aan de onzichtbaarheid die haar bedreigt en die wordt veroorzaakt door een manier van kijken die verbonden is met de overgeleverde vormen van religie. Wie denkend over religie consequent buiten deze religieuze dynamiek wil blijven, die heeft geen andere keus dan zich te houden aan wat door mensen binnen een bepaalde cultuur als religie wordt aangeduid. Dit dreigt religie op te sluiten in haar vorige gestalte. Theologie zoals ik haar hier presenteer is echter de discipline die de pretentie van religie serieus neemt, namelijk respons te zijn op de situatie, in deze respons gericht te zijn op de waarheid die zich in deze situatie openbaart. Daartoe dient zij zich in mijn visie te verbinden met religie en haar dynamiek.

2.

Maar laat ik even pas op de plaats maken en uit eerbied voor de plaats waar wij zijn iets preciezer zeggen wat u deze drie kwartier kunt verwachten.

Wie in het huidige tijdgewricht aan een Nederlandse universiteit een theologische leeropdracht op zich neemt, die heeft, zo meen ik, iets uit te leggen. Ik heb een sterke behoefte duidelijk te maken waarom en in welke zin juist op dit moment theologie van belang is in een universiteit en in een faculteit voor geesteswetenschappen. Ik heb daarvoor – en dat is ongetwijfeld mijn zwakte – ik heb daarvoor aan de 5400 woorden die zich redelijkerwijs laten uitspreken in de drie kwartier dat een oratie mag duren bij lange na niet voldoende. Ik schreef daarom ter gelegenheid van deze inauguratie een boekje, waarin ik uitvoeriger uitleg waar theologie wat mij betreft over gaat en wat haar benadering in mijn ogen zou moeten zijn. Dit boekje wordt u na afloop aangeboden, mocht u na 45 minuten Borgman zonder power point of andersoortige afleiding nog behoefte hebben aan meer. Vrijwel elke hoofdstuk van het boekje eindigt met een paragraaf over ‘verder onderzoek’, maar doel van mijn boekje is niet zozeer de plannen te ontvouwen die ik de komende periode als onderzoeker wil uitvoeren. Ik ben er vooral op uit de theologie weer onderdeel te maken van de discussie over de toekomst van de geesteswetenschappen, van de universiteit als geheel en zo van de samenleving en de cultuur. Ik besef dat dit wetenschapspolitiek gezien een megalomane ambitie is. De mogelijkheden om haar te realiseren hangen af van allerlei omstandigheden, waarvan ik de meeste niet of nauwelijks kan beïnvloeden. Maar de uitgangssituatie is hier in Tilburg niet slecht.

Het feit dat ik überhaupt de pretentie naar voren durf te brengen dat de theologie een centrale rol heeft te spelen heeft binnen wetenschappen en samenleving, heeft uiteindelijk weinig te maken met zelfvertrouwen. Het is een uitdrukking van vertrouwen in de theologie zelf die, als respons op Gods verborgen presentie in en bij de wereld en reflectie op het religieuze moment in de hedendaagse cultuur, steeds nieuwe perspectieven blijkt te openen. Dit wil ik laten zien, ik probeer uit te leggen waarom dit het geval is en waarom het in een geseculariseerde cultuur en samenleving bij uitstek van belang is dit naar voren te brengen. In het verhaal dat ik u hier vanmiddag voorschotel kan ik dit allemaal alleen maar kort aanraken. Ik ben voor deze lezing zenuwachtiger dan gewoonlijk, omdat ik vrees dat u allen na afloop met het gevoel zult weggaan dat het allemaal wel erg abstract bleef. Toch heeft wat hier gezegd wordt direct te maken met de visie op en de omgang met de actuele economische dynamiek, die doorgaans wordt aangeduid met de term ‘globalisering’. Het hangt ook direct samen met de wijze waarom wij denken over desintegratie en integratie van onze samenleving, over het vormen en vinden van verband en gemeenschap, over het gedragen worden door en het hebben van verantwoordelijkheid voor anderen. Ik doe mijn best hiervan iets zichtbaar te maken.

3.

Ik keer terug naar de lijn van mijn betoog van direct vóór dit korte intermezzo.

Object van de theologie is, dat zal duidelijk zijn, in mijn ogen niet de eigen religieuze traditie van de theoloog, waarvan de logica van binnenuit wordt beschreven en gelegitimeerd. Volgens een invloedrijk beeld is dit de eigen aard van de theologie en zouden daarnaast in de religiewetenschappen religies van buitenaf – en daarmee echt wetenschappelijk – worden verklaard en doorgrond. Een strikte scheiding tussen religiewetenschappen en theologie op basis van het onderscheiden van een binnen- en een buitenperspectief – in technische, uit de culturele antropologie stammende termen: een emic-perspectief en een etic-perspectief – is in mijn ogen hoogst problematisch, hoewel soms pragmatisch zinvol. Wanneer het religieuze standpunt a priori wordt gereduceerd tot een binnenperspectief, dan is het ondenkbaar dat het perspectief op de werkelijkheid dat ‘religieuze tradities bewaren’ en ‘religies cultiveren’, ware of zelfs maar belangwekkende inzichten mogelijk maakt. Dat religie alleen te begrijpen is door met de religie te breken, gaat rechtstreeks in tegen de overtuiging van religies zelf dat zij een fundamentele waarheid koesteren en behoeden.(6)

Ik zou er daarom van willen uitgaan dat religies geen ‘binnenperspectief’ hebben in deze zin, geen eigen, unieke en voor buitenstaanders ontoegankelijke kijk op de wereld. Religies hebben dit niet meer dan bijvoorbeeld de wetenschappen dit hebben. Er is zeker een specifiek natuurkundige visie op de wereld. Er is gedrag dat eigen is aan natuurkundigen en zij houden er een specifiek en onderscheidend zelfbegrip op na. Toch zal men niet snel een natuurkundig binnenperspectief plaatsen tegenover een omvattender buitenperspectief dat dit binnenperspectief zou verklaren. Immers, de eigen wijze waarop de natuurkunde naar de wereld kijkt is de wijze waarop de natuurkunde open is voor de wereld, er nieuwe waarheden in ontdekt en inzichten uit opdoet. Het religieuze perspectief meent zelf dat er voor haar iets soortgelijks geldt en zoals gezegd, de theologie is wat mij betreft de discipline die deze overtuiging serieus neemt.

4.

In de theologie zoals ik die hier presenteer, sluit ik nauw aan bij belangrijke aspecten van het denken van de middeleeuwse theoloog en dominicaan Thomas van Aquino. Theologie is voor Thomas de intellectuele discipline die de werkelijkheid bestudeert sub ratione Dei, onder het opzicht van de God wiens dynamiek allen en alles altijd al omvat. God is in Thomas’ visie geen eigen object van kennis, naast alle andere mogelijke objecten. God vertegenwoordigt een specifiek perspectief op de werkelijkheid in haar samenhang, op de menselijke plaats erbinnen, op het belang van het menselijk leven en zijn betekenis. Met dit unverfroren theocentrisme en universalisme staat Thomas’ benadering op gespannen voet met de moderniteit. Naar moderne visie is religie immers een eigen levenssfeer naast andere levenssferen en God een notie die leeft in het geloof van de gelovige. Maar precies dat hij dit ter discussie stelt maakt wat mij betreft Thomas’ actuele belang uit. Naar Thomas’ opvatting bestudeert de theologie alles voor zover het een relatie heeft tot God. Dat alles wat is een relatie heeft tot God als bron van het bestaan, dat de wereld en de kosmos en al wat zij bevatten in het bestaan worden gehouden door God als dragende grond en dat heel het bestaan gericht is op God als doel, dat alles leert de theologie uit de religieuze overlevering. Zij neemt echter de pretentie van deze overlevering serieus dat dit perspectief niet alleen in deze overlevering aanwezig is of vanuit deze overlevering in de werkelijkheid wordt ingebracht. God is allereerst verbonden met de werkelijkheid waarvan alles wat is deel uitmaakt en waarin het streeft naar goed leven. Dit impliceert dat God gekend wordt via onze kennis van en inzicht in de werkelijkheid waarvan wij deel zijn.(7)

Daarom – en dit is voor mijn visie op de theologie van centrale betekenis – is God voor de theologie geen gegeven dat geaccepteerd moet worden, maar een onderzoeksprogramma naar wat kan gelden als oorsprong, grond en doel van de werkelijkheid. God heeft naar christelijke overtuiging sporen van zijn aanwezigheid in schepping en geschiedenis getrokken. Deze sporen worden op allerlei manieren ervaren en doorzien, zetten aan tot zeer verschillende soorten handelen, verleiden tot uiteenlopende vormen van toewijding. Op tal van manieren leeft het inzicht in de menselijke eindigheid als vorm van afhankelijkheid en in het leven als kwetsbaar geschenk van onschatbare waarde. Op vele plaatsen geven mensen blijk van compassie met elkaar en van betrokkenheid op de wereld waarvan zij deel uitmaken. Van uiteenlopende zaken weet onze samenleving dat zij om respect en inzet vragen, ook als het moeite en inspanning kost, en dat de kwaliteit van het leven uiteindelijk afhangt van dit respect en deze inzet. Het is in het licht van de christelijke overlevering en in de lijn van het daarin bewaarde perspectief dat deze zaken verschijnen als wat zij naar christelijke overtuiging zijn: vormen van religie, reacties op sporen van God. Dit maakt het van belang te onderzoeken welk beeld van God erin verschijnt, welk beeld van de wereld zich erin openbaart en of deze beelden in debat met andere beelden en visies plausibel te maken zijn.

Theologie doet in deze visie twee dingen in onderlinge samenhang en het is in deze samenhang dat haar eigenheid schuilgaat. Theologie onderzoekt enerzijds in welke perspectieven religieuze overleveringen, en met name de christelijke overlevering de werkelijkheid laat verschijnen, en of dit zinvolle perspectieven zijn. Brengen zij inzichten op zo’n manier bij elkaar dat zich betekenisvolle visies openen en zich zinvolle, toekomst openende manieren van handelen aandienen? Maar anderzijds, als theologie het bestuderen is van alles sub ratione Dei om aldus God beter te leren kennen, zeggen nieuwe visies op de werkelijkheid en nieuwe handelings- en reactievormen in de werkelijkheid ook iets over deze God. Daarom onderzoekt de theologie zoals ik haar hier presenteer ook welk licht er van daaruit op de overlevering valt. Moeten er bij de interpretatie ervan andere accenten worden gezet? Zijn aspecten van de overlevering problematisch en moeten die worden tegengesproken, of moeten er nieuwe zaken aan de traditie worden toegevoegd? Zijn er in de perspectieven die van andere tradities komen elementen die zouden moeten worden overgenomen? Zo is de theologie dus geen interne reflectie op een altijd gelijkblijvend geloof, maar een open onderzoeksprogramma waarin steeds nieuw zicht op en nieuw inzicht in de waarheid ontstaat, zonder dat de volheid van waarheid is bereikt voordat de geschiedenis aan haar einde is.(8)

5.

Het is langs deze weg dat de theologie naar mijn overtuiging een belangrijke, misschien wel onmisbare bijdrage levert aan de discussie over de grondslag en het perspectief van onze samenleving en onze cultuur. Langere tijd heerste de overtuiging dat wij een dergelijke discussie steeds minder met elkaar voerden en ook steeds minder hoefden te voeren. Het laatste decennium met name werd echter onontkoombaar duidelijk dat er tal van fundamentele tegenstellingen bestaan in onze visies op het leven en de toekomst en dat de confrontaties van deze visies essentieel is voor onze culturele vitaliteit. De bijdrage van de theologie aan dit debat bestaat er niet zonder meer in een eigen, uit de christelijke overlevering afgeleide visie in te brengen. De eigen bijdrage van de theologie bestaat erin zich met behulp van deze overlevering op een bepaalde manier voor dit debat open te stellen. In dit debat brengt zij de vraag in die de theologie als vak bij elkaar houdt: in welke benadering, in welk perspectief op de werkelijkheid dat gestalte krijgt in geleefde levensvormen kunnen we uiteindelijk vertrouwen hebben als in de dynamiek die ons als oorsprong, draagkracht en doel omvat? Het is dus niet onmiddellijk een specifiek antwoord op deze vraag die de theologie inbrengt, maar allereerst deze vraag zelf als datgene waar het in het menselijk leven om draait en wat in het menselijk leven op het spel staat.(9) Hierbij is het vertrouwen dat er een omvattende dynamiek gegeven is en steeds weer gegeven wordt die deze vraag zinvol maakt, en het menselijk geluk dus niet op een vijandige werkelijkheid moet worden veroverd maar een via deze werkelijkheid ontvangen geschenk is, niet het minst omstreden aspect van de theologische inbreng.

De theologie zoals ik die wil beoefenen is daarom niet van de kerk of de kerken en hun gelovigen, en staat ook niet alleen of allereerst ten dienste van hen.(10) De theologie is er met het oog op de wereld en deze wereld is naar religieuze overtuiging van God: van de volheid aan waarheid en goedheid, van het bevrijdende Woord dat in Jezus de Gezalfde een gezicht heeft gekregen en in zijn geschiedenis een gestalte heeft aangenomen, van de Geest die steeds weer verwachting en voorafschaduwing van toekomst wekt. De theologie stelt de vraag wat de claim betekent dat de wereld van deze God is en onderzoekt zo – indirect, maar een andere manier is er niet – de waarde en de geloofwaardigheid van de christelijke tradities en hun vermogen het in het actuele leven verborgen perspectief te articuleren. Worden in het licht van deze tradities zinvolle en belangwekkende zaken zichtbaar en doet dit licht perspectief zien in wat hedendaagse mensen ervaren als van fundamenteel belang? Helpen zij zo duidelijk te maken waarvan we ten diepste leven en waarvoor we daarom kunnen, mogen en moeten leven?

Zo levert de theologie indirect – maar ook hier is er geen andere weg – wel degelijk een belangrijke bijdrage aan de kerk en haar opbouw. Want de kerk is de plaats waar mensen worden verzameld die wat in het licht van de christelijke traditie als perspectief in de werkelijkheid oplicht, geloofwaardig vinden, die van en aan elkaar leren wat het betekent het eigen leven in dit perspectief te zien en zich eraan over te geven. Volgens Gaudium et Spes, de zogenoemde ‘pastorale constitutie over de kerk in de wereld van deze tijd’ van het Tweede Vaticaans Concilie uit 1965, bestaat de kerk niet als een steeds gelijkblijvende entiteit die zichzelf in de geschiedenis voortzet, zoals lange tijd de rooms-katholieke voorstelling was en – helaas – vaak nog steeds is. De kerk wordt in verbondenheid met de wereld uit deze wereld samengeroepen rond de boodschap van heil die de christelijke traditie verkondigt. Daarom is het haar opdracht, stelt het concilie

de tekenen van de tijd te onderzoeken en ze trachten te interpreteren in het licht van het evangelie, om zo op een aan iedere generatie aangepaste wijze, antwoord te kunnen geven op de voortdurende vragen van de mensen

omtrent de zin van het tegenwoordige en toekomstige leven en hun onderlinge verhouding. Zo dient de kerk de wereld waarvan, zoals de pastorale constitutie zegt,

christenen geloven dat zij uit liefde door de schepper is geschapen en in stand wordt gehouden… om volgens Gods heilsbedoeling te worden omgevormd en haar uiteindelijke voltooiing te bereiken.

Tegelijkertijd bouwt de kerk zo zichzelf op door nieuwe mensen te roepen die

in Christus verenigd, door de heilige Geest geleid worden op hun tocht naar het Rijk van de Vader en die een heilsboodschap hebben ontvangen die aan allen verkondigd moet worden’.(11)

Door de tekenen van de tijd te lezen draagt de theologie bij aan de opbouw van de kerk, maar dus juist niet door op deze opbouw gericht te zijn. De theologie is erop gericht bij te dragen aan de toekomst die mensen in de wereld zoeken en proberen vorm te geven. Deze toekomst komt naar christelijke overtuiging van Godswege op ons toe en is in het heden al begonnen. Daarom is dat heden, de plaats waarop wij staan, heilige grond.

6.

Volgens de Duitse, in Salzburg werkende theoloog Hans-Joachim Sander heeft God in de Bijbelse tradities niet zozeer een wat- of een wie-identiteit, maar een waar-identiteit. Wie of wat God is blijft een mysterie, maar God identificeert zich door middel van een plaatsbepaling. Wat wij verder aan inzicht krijgen op wat en wie God is, komt hieruit voort. Daarom is het lezen van de tekenen van de tijd waartoe het Tweede Vaticaans Concilie in Gaudium et Spes aanspoort, niet een pastorale en praktische, maar een in strikte zin theologische opdracht. God wordt gekend in het lezen van de plaatsen waar God aanwezig is. God is aanwezig op de plaatsen waar om goedheid en waarheid gestreden wordt en waar zich in deze strijd bevrijding aankondigt tot een nieuwe, Godgegeven toekomst.(12)

Sander spreekt in dit verband, met een woord van de Franse filosoof Michel Foucault, van ‘heterotopieën’.(13) Waar utopieën beelden zijn van een ideale wereld die nergens bestaat, maar die als model dient voor de bestaande wereld, zijn heterotopieën plaatsen waar de homogeniteit van de ruimte doorbroken wordt en andere mogelijkheden aan het licht komen dan die in de heersende cultuur zijn gerealiseerd. Wat het Tweede Vaticaans Concilie ‘tekenen van de tijd’ noemt, zijn heterotopieën waarin de als mogelijk heilzame toekomst aanbrekende aanwezigheid van God zichtbaar wordt.

Het concept van de ‘tekenen van de tijd’ markeert een theologische revolutie die nog niets aan belang heeft ingeboet. Deze revolutie is verbonden met de Franse theoloog en dominicaan Marie-Dominique Chenu. Chenu kwam in de jaren dertig van de vorige eeuw tot de overtuiging dat theologie reflectie is op Gods betrokkenheid bij de eigentijdse menselijke situatie. Behalve theoloog was Chenu ook historicus en historisch onderzoek had hem doen inzien dat de grote theologische visies uit het verleden geen gesloten systemen waren maar vormen van reflectie op de eigentijdse situatie, vanuit een specifieke spiritualiteit en binnen een welbepaalde cultuur. Gods openbaring is niet zomaar in de Bijbel en de kerkelijke overlevering te vinden, maar gaat schuil in het voortgaande geloof van mensen dat op de telkens nieuwe situatie reageert, en in de intellectuele reflecties hierop in de theologie.(14)

Gedurende het concilie heeft Chenu steeds druk uitgeoefend om de kerk zichzelf te laten definiëren als lezer van de tekenen van de tijd.(15) Met de aanvaarding van Gaudium et Spes werd deze inspanning beloond. Niet alleen stelt het document vast dat

de kerk te allen tijde de opdracht (heeft) de tekenen van de tijd te onderzoeken en in het licht van het evangelie te interpreteren,

maar het trekt hieruit de conclusie dat het er dus om gaat

de wereld waarin wij leven en evenzeer haar verwachtingen, strevingen en haar dikwijls dramatisch karakter te onderkennen en te verstaan (nr. 4).

Het gaat er met andere woorden niet om een christelijke visie over de geschiedenis heen te leggen, maar om de eigentijdse geschiedenis theologisch te lezen.

Het concept van de ‘tekenen van de tijd’ heeft bij Chenu uiteindelijk een strikt theologische grondslag. Naar christelijke overtuiging is de verlossende Messias van Godswege in Jezus gekomen. Sindsdien leven we in een eschatologische tijd, waarin het door Jezus verkondigde en in zijn optreden begonnen koninkrijk van God aan het aanbreken is. Dit geeft in Chenu’s visie de menselijke geschiedenis de hoogste theologische waardigheid.(16) De tekenen van de tijd herkennen, betekent de plaatsen vinden waar aan het licht komt dat het koninkrijk van God bezig is aan te breken, zien waar deze doorbraak op het spel staat en waar de strijd erom wordt gevoerd.(17) Hierin toont Chenu zich voluit de leerling van Thomas van Aquino die hij wilde zijn. Omdat God zowel de schepper is als de waarheid waarin de schepping gekend wordt, is volgens Thomas zoeken naar waarheid met alle mogelijke middelen theologisch van belang. Een dwaling met betrekking tot de schepping leidt tot een dwaling over God.(18) En omdat God volgens Thomas zowel de oorsprong is van ons verlangen naar geluk als de vervulling van dit verlangen en tevens de ware Wet die het geluk van ieder verbindt met het geluk van allen – ‘het doel van de goddelijke regering is God zelf en zijn wet is niets anders dan God zelf’, schrijft hij ergens(19) –, daarom heeft de politieke strijd over de aard van het goede leven en de beste manier om het goede leven vorm te geven in zichzelf theologisch belang.

Ik sluit in hoge mate bij Chenu’s visie aan. God is aanwezig niet als een eeuwige waarheid waaraan ieder zich moet onderwerpen, niet als een voorgegeven synthese die de sociale en politieke strijd overbodig maakt, maar – geïncarneerd en ontledigd – verborgen in deze strijd, als de inzet van deze strijd die in de strijd verondersteld en gezocht wordt: de waarheid en het goede leven.

7.

Hoe abstract dit misschien ook lijkt, het brengt ons bij het concrete, dagelijkse leven, in al zijn verwarring en al zijn weerbarstigheid. In een van de visioenen van de veertiende-eeuwse dominicaanse mystica Catharina van Siena hoort zij God tot haar zeggen dat hij de mensen met opzet zo heeft geschapen dat zij op elkaar zijn aangewezen, de slager op de bakker en omgekeerd en die weer op de wever en de wolverver.

Had ik niet iedereen alles kunnen geven? Natuurlijk. Maar in mijn voorzienigheid wilde ik ieder van jullie afhankelijk maken van de ander, zodat jullie gedwongen zouden zijn liefde te beoefenen.

Mensen zijn volgens Catharina beeld van God in de zorg die zij voor elkaar vaak noodgedwongen hebben. Het is volgens Catharina in een tweede act dat zij kunnen inzien dat wat hen bij elkaar houdt liefde is, dat deze liefde van God komt en de aanwezigheid van God in en onder hen is, en zij deze liefde aan elkaar verschuldigd zijn ter wille van God.(20) De kracht die Catharina van Siena hier liefde noemt, of zorg – caritas –, houdt de samenleving samen en precies dat ontdekken we in het feitelijk samenleven. Dit geeft de samenleving een intrinsiek, in het feitelijk samenleven en de reflectie erop te ontdekken religieus gehalte.

Volgens Thomas van Aquino bestaat, zoals hij in zijn commentaar op de Politica van Aristoteles schrijft, de samenleving niet als enkelvoud maar als samenklank van meerdere, uiteenlopende melodieën die samen een harmonie vormen.(21) Deze gedachte wordt bewaard in het zogenoemde subsidiariteitsbeginsel, een basiscategorie van het katholieke sociale denken, waarover u zich vanmorgen in deze zelfde aula uitvoerig heeft kunnen laten voorlichten. Het subsidiariteitsbeginsel drukt vooral een visie op menszijn uit en staat daarin lijnrecht tegenover de overtuiging dat mensen ongeordende, in zichzelf gesloten individuen zouden zijn met onderling concurrerende neigingen en behoeften, die slechts van buitenaf en onder dwang in een geordend verband kunnen worden gebracht. Mensen zijn er van nature op gericht een samenleving op te bouwen en in stand te houden die henzelf en anderen ondersteunt bij het realiseren van een goed leven – dat dit geen optimisme is, maar het kwaad pas echt als kwaad en als zonde denkbaar maakt, kan ik hier nu niet uitwerken.(22) Probleem is natuurlijk dat mensen verschillende en soms tegengestelde visies hebben op wat het goede leven is, maar voor zover deze visies voortkomen uit hun gerichtheid op het gemeenschappelijk goede, is in de botsing van deze visies juist het goede leven waarnaar zij streven, verborgen aanwezig. Het zal duidelijk zijn dat indien wij de actuele botsingen in onze samenleving tussen culturen en religies vanuit deze visie zouden bekijken, wij in deze botsingen niet de aankondiging zouden hoeven  zien van het uiteenvallen van de samenleving, maar geboorteweeën van nieuwe maatschappelijke en culturele verhoudingen.

Er zijn tal van andere maatschappelijke velden die vanuit een door het subsidiariteitsbeginsel gestuurde visie theologisch kunnen worden onderzocht. Ik werk dit in mijn inaugurale boekje wat verder uit voor de zorg – in aansluiting bij en in discussie met de collega’s Andries Baart, Annelies van Heijst en Frans Vosman –, voor het onderwijs – waarnaar in samenwerking met de Bond KBVO nog dit voorjaar een onderzoek zal beginnen te lopen – en voor de economie. Ik beperkt mij hier nu tot dit laatste voorbeeld, ook al omdat dit goed past bij de Universiteit van Tilburg die de leuze Understanding Society onlangs tot haar motto koos.

8.

Er is een lange traditie van religieuze en christelijke kritiek op de kapitalistische economie. Onlangs nog stelde de Amerikaanse theologe Katryn Tanner het kapitalisme met zijn basiswaarden als concurrentie en strijd tegenover de gerichtheid van de christelijke traditie op gemeenschap, ontvankelijkheid en naastenliefde.(23) Zo verschijnt het heersende economische systeem als een goddeloze realiteit, die alleen dankzij fundamentele kritiek erop van buiten het systeem niet helemaal reddeloos verloren is. Inderdaad maakt het recente werk van de socioloog Richard Sennett duidelijk dat de globaliserende economie op tal van plaatsen tot het afbreken van structuren leidt die mensen generaties lang hebben beschermd, en die hun leven een bescheiden mate van zekerheid en stabiliteit gaven.(24) En het laatste boek van de Amerikaanse publiciste en activiste Naomi Klein laat zien hoe instellingen en bedrijven op sociale chaos aansturen om zo de greep te kunnen vergroten op de wereld en haar rijkdommen.(25) Maar onder Sennetts ‘flexibele kapitalisme’ en Kleins ‘rampenkapitalisme’ leven mensen. Mensen die zorg hebben voor zichzelf en elkaar, die hun geloof in het goede leven bewaren of na verlies hervinden, en vanuit dit geloof handelen met het oog op het gemeenschappelijk goede. Zo dragen zij bij aan de opbouw van de samenleving die als we ons alleen aan de analysen van Sennett en Klein zouden houden, alleen maar uiteen kan vallen. Het subsidiariteitsbeginsel doet de aandacht naar hen uitgaan. Wat zij zijn en wat zij vormgeven is een ‘teken van de tijd’ dat theologen moeten lezen om sporen te vinden van Gods aanwezigheid.

De Amerikaanse socioloog Jeffey Alexander heeft uitvoerig de hedendaagse civil society geanalyseerd, met zijn uiteenvallende en nieuwe collectieve praktijken die onze wereld vormgeven en transformeren. Zijn conclusie is dat de democratie leeft in en van de pogingen, soms gelijkgericht maar vaker met elkaar botsend, om vorm te geven aan een omvattende democratie die werkelijk iedereen een plaats geeft in het gemeenschappelijke goede leven. Deze door Alexander zogenoemde omvattende civiele solidariteit is nergens gerealiseerd, maar zij is tegelijkertijd overal aanwezig in het streven ernaar, en in steeds oplaaiende verzet tegen haar ontbreken. Dit is in mijn visie erop precies ook wat het subsidiariteitsbeginsel stelt.(26) Daarom is het goede leven, dat uiteindelijk de gemeenschap met God zelf is, niet te vinden door een aantal principes vast te leggen die moeten worden gerealiseerd, maar alleen door de plaatsen waar naar goed leven gestreefd en ervoor gestreden wordt te zien, te beschrijven, te analyseren, te evalueren en in confrontatie met een veelheid van andere visies te bekritiseren. Dat is dan ook wat de theologie in mijn ogen moet doen als zij serieus wil nemen dat God voor haar geen voorgegeven uitgangspunt is, maar een onderzoeksprogramma.

Hopelijk is enigszins inzichtelijk gemaakt dat dit theologische onderzoeksprogramma zowel gericht is op het mysterie dat het hart is van de christelijke tradities, als een bijdrage levert aan de discussie in onze cultuur over waar wij vandaan komen, wat ons draagt en waar zich een betrouwbare en geloofwaardige toekomst aandient.

9.

Ik ga nu over in een andere toonsoort.

Aan het begin van de zogenoemde Bergrede in het evangelie volgens Matteüs staat dat, nadat Jezus op de berg was gaan zitten, zijn leerlingen naar hem toekomen en hij daarop begint te spreken.(27) De dominicaanse theoloog en bisschop Albertus de Grote zei naar aanleiding hiervan tegen zijn dominicaanse novicen dat preken begint als er mensen naar je toekomen omdat zij iets willen horen. Ik ben een gelukkige theoloog, zo kan ik mijn leermeester Edward Schillebeeckx volmondig nazeggen, omdat er woorden van mij verwacht werden en worden. Ik hoop ook in de toekomst nog voor veel gevraagd en tot veel geprest te worden, al zal ik waarschijnlijk wat vaker ‘neen’ moeten zeggen. Want mijn grote geluk is nu dat het Departement Religiewetenschappen en Theologie en de Faculteit Geesteswetenschappen mij vroegen naar de Universiteit van Tilburg te komen en dat het College van Bestuur toen ik eenmaal ‘ja’ gezegd had de voordracht overnam. Het is waarlijk geen formaliteit als ik heel in het bijzonder de toenmalige departementsvoorzitter Wim Weren dank voor het vertrouwen dat hieruit spreekt en voor de bereidheid zijn nek uit te steken. Ook de andere collega’s dank ik zeer voor hun hartelijke ontvangst en hun niet-afwerende, maar eerder verwachtingsvolle houding. Deze tekst – deze uitgesproken tekst maar nog meer de uitgeschreven tekst – is het onderpand voor mijn belofte dat ik met volle inzet wil meebouwen aan een departement waar religie gezien wordt als onderdeel van de hedendaagse cultuur en deze cultuur als een religieuze plaats en een locus theologicus. Collega’s binnen de andere departementen van de Faculteit Geesteswetenschappen bied ik van harte mijn inzet aan voor zoveel mogelijk samenhang niet ondanks, maar dankzij onze verschillende disciplines. Collega’s van andere faculteiten verzeker ik graag van mijn verlangen om breed samen te werken. De studenten binnen en buiten het Departement beloof ik colleges, werkgroepen en gesprekken over zaken die er in ieder geval naar mijn overtuiging werkelijk toe doen. En buiten de academie zal men als het aan mij ligt nog veel te lezen en te horen krijgen. De universiteit is een plaats om na te denken, maar staat als zodanig midden in het leven en zijn kakofonie. De Nederlandse kerken, en in het bijzonder de rooms-katholieke gemeenschap waartoe ik behoor, mogen weten dat ik voort zal gaan mijn beste krachten te wijden aan de zaak die ook de hunne is: Gods aanwezigheid onder ons identificeren en duidelijk maken dat wij hiervan leven en kunnen leven.

Ik was een gelukkige theoloog in de jaren dat ik in Nijmegen studeerde en werkte. Ik heb er een theologische hartstocht leren kennen die niet fanatiek is, maar wel zeer toegewijd en die in het volle besef omstreden te zijn, blijft zoeken wat er gezegd en gedaan moet worden. Ik heb er het grootse werk van Edward Schillebeeckx leren kennen, bij wie ik met vrijwel elke zin die ik zeg en schrijf meer in het krijt kom te staan. Ted Schoof moedigde mij aan mij niet van de theologie te laten afbrengen. Anton van Harskamp liet mij als zijn student-assistent de eerste stappen zetten op de weg van het onderzoek. Hermann Häring liet mij als promotor alle ruimte een eigen weg te gaan. Ik bleef met de Nijmeegse universiteit op tal van informele manieren verbonden, toen hogere autoriteiten besloten dat ik niet voor een benoeming in de theologische faculteit in aanmerking kwam. Het waren echter de Nederlandse dominicanen die mij toen voor de theologie hebben gered en mij het vertrouwen gaven dat anderen meenden niet te kunnen opbrengen.

Ik kon in 2000 de Nijmeegse universitaire draad weer formeel oppakken, nadat Ria van den Brandt op haar onnavolgbare wijze hemel en aarde bewogen had om mij te betrekken bij het toen pas opgerichte interdisciplinaire Heyendaal Instituut voor theologie, wetenschappen en cultuur. Ik ben er trots op dat ik dit onderzoeksinstituut, door een van de collega’s tot het meest enerverende van Nederland uitgeroepen, vanaf 2004 als directeur mocht leiden en mij daarbij gedragen mocht weten door een ook onder moeilijke omstandigheden opmerkelijk solidaire groep collega’s. En ik ben nog altijd blij dat ik Stephan van Erp kon binnenhalen en hoop dat onze vruchtbare en vriendschappelijke samenwerking nog lang zal voortduren.

Achter elke genoemde naam zijn er veel meer van leermeesters en collega’s, vrienden en gesprekspartners, lezers en toehoorders, zusters en broeders in de Dominicaanse Familie, die hier met het oog op de tijd ongenoemd moeten blijven. Ik kan alleen maar hopen dat zij willen geloven dat mijn dankbaarheid zich ook naar hen uitstrekt.

Terwijl ik aan de tekst van deze rede werkte, overleed geheel onverwacht mijn anderhalf jaar jongere broer Bonno. Had ik dat wat ik hier meende te moeten zeggen, niet in verband kunnen brengen met woorden die in deze situatie van tragiek gezegd moesten en konden worden, had ik waarschijnlijk niet verder kunnen schrijven. Ik heb aan deze tekst na de uitvaart, en zelfs tijdens het voorbereiden ervan, kunnen doorwerken. Ik betwijfel of hij met wat in afgelopen drie kwartier klonk veel opgehad zou hebben, maar door de bijzondere omstandigheden zijn al deze woorden aan Bonno opgedragen geraakt. Dat hij er vandaag niet meer bij kan zijn, klopt van geen kanten en laat zien dat Gods heerschappij actueel is als hoop en verwachting.

Dat ook mijn vader er niet meer is om deze gebeurtenis mee te maken, is treurig. Hij zou aanzienlijk trotser geweest zijn dan ik, hij zou dat ook hebben laten blijken en dat zou mij zeker hebben geërgerd, maar het was geweest zoals het hoort. Dat mama en Frank er zijn, dat u en jullie er wel zijn, dat stemt daarom des te dankbaarder.

Je bent niet zozeer dankbaar voor je hart, je hoofd of je lichaam, je bent dankbaar met je hart, je hoofd en je lichaam. Zo ben ik ook niet zozeer dankbaar voor mijn leven met Anja, Kyra en Michal, maar ben ik dankbaar in dat leven met hen. Omringd zijn door deze drie bijzondere vrouwen, met ieder hun eigen manier van toewijding aan wat zij belangrijk vinden, hun eigen standvastigheid en onzekerheid, en met alle drie een eigen, bijzondere liefde voor mij: het is geen bewijs dat de wereld een onbegrijpelijk geschenk om niet is, maar het is er voor mij wel een sterke aanwijzing voor.

Ik heb gezegd.

Erik Borgman

Dit is de tekst van de rede waarmee Erik Borgman (Amsterdam, 1957) op 29 februari 2008 het ambt aanvaardde van gewoon hoogleraar Theologie van de religie, in het bijzonder het christendom, binnen het Departement Geesteswetenschappen van de Universiteit van Tilburg. Een uitwerking van deze rede is verschenen bij uitgeverij Boom in Amsterdam: ....want de plaats waarop je staat is heilige grond: God als onderzoeksprogramma, 128 blz., € 14,50 ISBN: 978 90 8506 567 8

---

Reacties

Zonet heb ik voor de eerste keer Erik Borgman horen spreken op tv... en ik was aangenaam verast en vond het een verfrissende ervaring, de vrijheid en ongedwongenheid te horen die in zijn spreken aanwezig was. Dat is wat voor mij het aller belangrijkst is in het leven als mens op aarde... Leven in vrede met elkaar zonder oordelen of veroordelen, ook al geloven en doen we niet allemaal het zelfde... Ik voel maar kan niet zo goed in woorden zeggen wat Erik perfect duidelijk maakt. Waar voor van harte dank Erik !!!
Dekeersgieter Debby - Kortrijk

---

Reactie plaatsen

Reglement

• Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
• Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
• Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.

Naam
E-mailadres
Plaats
Uw reactie		Gebruik maximaal 1000 tekens. U hebt nog 1000 tekens tekens.
Captcha

Terug naar "Spiritualiteit" | Naar boven