11/1/13
Religieuze waarheid – wat is er tegen?
Is God een parlement? Is elke godsdienst een poging tot humaan programma met ‘liefde’ als grondwet ? Eerst met herkenning, daarna met verbazing heb ik het artikel gelezen van Herman Koetsveld en Enis Odaci, Claim niet de religieuze waarheid (Trouw/Podium, vrijdag 25 mei). Met herkenning, omdat het zo vanzelfsprekend lijkt dat je van godsdiensten in het publieke domein de drie dingen mag vragen die zij beschrijven: het opgeven van de claim van religieuze waarheid, de erkenning van de universele rechten van de mens en de ontmaskering van het sterke geloof in de vrije markt als een riskant soort godsdienst. Immers, echte godsdienst heeft ‘liefde’ als kernwoord, schrijven ze. Goed, laten we het zo doen, en dan?
Mijn verbazing begon bij het gegeven dat de auteurs dit religieuze programma eenvoudig neerzetten als een verplichte hervorming van alle godsdiensten in onze “nieuwe tijd”. Daartegenover zien ze bij gelovigen een neiging om zich altijd maar weer te beroepen op het gezag van de eigen heilige geschriften, om de moderne tijd niet onder ogen te hoeven zien. Fundamentalistische reflexen tegenover een nieuwe orde van humaniteit, zoals de schrijvers hun ideaal noemen. Zijn dit de enige twee opties? Ja, in het maatschappelijk verkeer geef ik de auteurs meteen gelijk. Goede bedoelingen zijn altijd het beste. Maar toch, als ik als gelovige gedwongen word te kiezen tussen ‘fundamentalisme’ en ‘nieuwe humaniteit’ kan ik geen kant op, omdat beide opties geen recht doen aan godsdienst als godsdienst. Waar ik afhaak is bij de nieuwe claim, dat ik nu eerst mijn eigen geloof ‘grondig moet hervormen’ voordat ik geschikt ben voor de interreligieuze dialoog. Maar die gaat dan nergens meer over, zou ik denken. Kan de dialoog ook zonder eisen vooraf?
De claim van religieuze waarheid opgeven – waarom zou dat moeten? Dat kun je alleen eisen als je eerst hebt beweerd dat alle godsdiensten op hun eigen manier naar God zoeken en dat openbaring niet bestaat. Mag ik die claim toch tegenspreken? De overtuiging dat God tot mensen spreekt en dat dit spreken een eigen traditie tot stand heeft gebracht is niet per definitie een bedreiging voor de rechten van anderen. Dat zou alleen zo zijn als openbaring hetzelfde is als groepsideologie en een vergunning om het bestaan van andere mensen te negeren De schrijvers suggereren dat kritiek op ‘het eigen gelijk’ alleen maar van buiten af in een godsdienst kan worden geïmporteerd. Ja, dan is er niks meer aan. Hebben de profeten dan voor niets gesproken? Het wordt pas spannend als je de vraag mag stellen: waar is binnen jouw geloofsovertuiging de ruimte voor anderen, ook als je oprecht vindt dat zij ongelijk hebben? Zijn de anderen alleen geschapen omdat verdedigers van de waarheid nu eenmaal een vijand nodig hebben? Spreken over openbaring is nodig als kritiek op het absoluut maken van ons eigen zoeken. Maar dat is ook in de bijbel al zo: mensen zoeken wel, maar worden gevonden.
Erkenning van de rechten van de mens, omdat alleen universele, tijdloze waarden ‘een evolutie en modernisering van godsdiensten’ mogelijk maken. Moeten we voor de interreligieuze dialoog eerst ‘tijdloos’ worden, omdat we anders elkaar alleen de antieke moraal van het oude boek opleggen? Mag ik ook die claim tegenspreken? Zijn godsdiensten niet in staat hun eigen geschiedenis te analyseren? De bijbel is niet voor niets zo dik, omdat het in dat boek steeds gaat over het kritisch en hoopvol hernemen van de eigen geschiedenis en de eigen identiteit: profeten doen dat, de verhalen en de psalmen doen dat, Jezus doet dat. Deze geschiedenis van vallen en opstaan is de feitelijke openbaring. Zo was en is God met pijn en moeite onder ons, en maakte mensen weer mens, maar niet als tijdloos programma.
Strijd tegen de godsdienst van de vrije markt. Ook de nieuwe humaniteit heeft vijanden nodig, zou je denken. Maar het is wel erg intellectueel. Godsdiensten kunnen bouwstenen bieden om ‘het geloof in de vrije markt te ontmaskeren’. Zeker. Maar wie verzet zich dagelijks tegen de belangen en de afhankelijkheden die er bij de moderne afgoderij op het spel staan? De mensen van de dorpskerk die bij de buurtsuper blijven kopen? Of is dat burgerlijk? De mensen van de thuiszorg die tegen alle controle management in de mensen blijven respecteren aan wie ze hulp willen bieden? Zij hebben weinig aan de gedachte dat godsdiensten het geloof in de vrije markt ontmaskeren. Met dat ontmaskeren zijn ze al lang klaar, dat doen ze elke dag. Zouden we niet het oude gebod: ‘geen andere goden naast Mij’ maar weer laten klinken? En weer beginnen over zonde, bekering en een nieuw leven? Het is niet zo universeel natuurlijk, want je moet dan ook weer vertellen wie die ‘Mij’ is, die kennelijk zelf heeft ervaren hoe dodelijk afgoden zijn in een mensenleven.
Nieuwe humaniteit – is het goed als ik ook zonder universele verbeteringen aan mijn godsdienst mee doe? Mijn geloof dat Jezus de aanwezigheid van God in onze wereld is, geef ik niet bij de deur af.
Eep Talstra
Prof. Dr. Eep Talstra is hoogleraar Oude Testament (project: bijbel en computer) aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Bovenstaande tekst verscheen in enigszins gewijzigde versie op de podiumpagina van Trouw op 1 juni 2012.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
