13/12/07
Dominee atheïst? Da’s geen probleem maar een open deur
Het is advent. ’Als de Mensenzoon komt, zal hij dan geloof op aarde vinden?’, zegt Jezus. Goeie vraag.
’Geloven in een God die niet bestaat’, heet het boek van de zich atheïstisch noemende dominee Klaas Hendrikse. Een open deur, want in wat bestaat hoef je niet te geloven. De stoel waarop ik zit bestaat, die kan ik voelen en zien. Het geloof daarentegen, zegt de Bijbel, ’overtuigt ons van de waarheid van wat we niet zien’.
God kan niet opgeteld worden bij de stoelen en tafels, mensen en dieren. Hij is het geheim van al wat bestaat, maar zelf geen mens of ding. Hij is niet iets (vandaag een populaire opvatting) en ook niet niets. Hij maakt geen deel uit van ons wereldbeeld. Wij kunnen God niet denken, zegt een mystiek geschrift, alleen beminnen.
Dat het boek van Hendrikse toch gekwaak in de kerk geeft, zegt veel over de kwaliteit van het huidige geloofsleven en de theologie. Die baart zorgen.
Op de laatste protestantse synodevergadering reageerde de secretarisgeneraal door te benadrukken dat het de zekerheid van de kerk is dat God wél ’bestaat’. Hij bezingt God als een soort kosmische kerstman die vreugde, liefde, nabijheid en vrijheid op zijn slee brengt.
Ik vrees dat dit een belangrijke reden is waarom velen die verlangen naar spiritualiteit die overal zoeken, behalve in de kerk. Ze wantrouwen mensen die denken dat God bestaat zoals een stoel bestaat, en vooral in hun eigen hoekje lekkers strooit.
Had de secretaris-generaal nou maar één keer gezegd dat God niet alleen vreugde geeft, maar ons ook soms radeloos achterlaat in de nacht (niet vanwege ons ongeloof maar als essentieel onderdeel van de geloofsweg), dan had zijn verhaal meer overtuigingskracht gehad.
De kerk moet weer terug naar het ABC van het geloof. De theoloog K.H. Miskotte schreef een in zijn tijd veelgelezen ’Bijbels ABC’. Met instemming citeert hij schaakgrootmeester Jan Hein Donner: „Ik geloof wel in God, maar ik leerde pas geloven, toen ik ontdekte dat hij niet bestond.”
Miskotte hoort in die uitspraak ’de breuk met de religie en de doorbraak van het geloof’.
Religie is menselijk; geloof is goddelijk. Religie is het door mensen gebouwde huis – bestaande uit kerk, liturgie, belijdenissen, dogma’s en moraal – waarin het geloof woont. Vaak wordt religie echter te belangrijk en verstikt het geloof. God wordt dan een onderdeel van de kerkelijke inboedel, iets wat ’bestaat’ en je naar believen tevoorschijn kunt halen – zoals je een liedboek uit de kast trekt.
Geloof is daarentegen de ondoorgrondelijke roep van God, die ons in beweging zet ’zonder te weten waarheen’. Want God ’bestaat’ niet; God gebeurt. Geloof is een passie die in je brandt, zonder je te verbranden; een dwaasheid waardoor je keuzes maakt die je soms moeilijk uit kunt leggen; een diep weten dat alles (ondanks alles) goed komt – ja goed is. Het geloof is in wezen thuisloos en kent diepere afgronden maar ook een grotere vreugde dan de voorspelbare blijdschap van religie.
Door al het gehamer op zekerheid door de secretaris-generaal ga je vermoeden dat daarachter twijfel schuilt aan de religieuze opvatting dat God bestaat. Dat is mooi. Volgens Miskotte is twijfel de opmaat naar het geloof. „Wat de gemeente opvallend mist”, constateert hij, „is de drang van het vragen…de ernst van de twijfel.” Die opent voor méér dan er bestaat: voor de Allerhoogste die tegelijk dichter nabij is dan ons eigen hart.
Miskotte noemt daarom de atheïst ’een naaste, een verwant, een broeder’ van de christenen. Want die inspireert tot gezonde twijfel aan het religieuze idee dat er, ergens tussen de planeet Venus en Jupiter, een beschermende vader of almachtige heerser bestaat. Godsbeelden die, met al hun pretenties, ziektes en rampen niet hebben verhinderd.
Ja, de atheïst ziet ’dat wat goddelijk heet, in de mens tegelijk demonisch is’ – zoals we vandaag in het gewelddadige fundamentalisme zien. Atheïsten helpen christenen om hun al te huiselijke opvattingen over God los te laten, zodat zij gegrepen kunnen worden door het geloof.
Miskotte’s ’Bijbels ABC’ verscheen in de Tweede Wereldoorlog. Hij was zich zeer bewust van het religieuze karakter van het nazisme waartegen hij zich verzette. Als predikant werkte hij onder de buitenkerkelijken in Amsterdam-Zuid, die hij als broeders en zusters zag.
De strijd waarin de kerk vandaag verwikkeld is, wordt veroorzaakt door haar eigen religieuze houding. Ze is teveel met zichzelf bezig. Het gebinte van de kerk is belangrijker geworden dan het gebeuren van het geloof. Daarom is de kerk in conflict met zichzelf, met de geseculariseerde cultuur, met andere religies, met een atheïstische dominee. Bestuurders en theologen roepen dat Hendrikse de kerk moet worden uitgezet.
Zover zijn we afgedwaald van het ABC van het geloof.
Jean-Jacques Suurmond
Jean-Jacques Suurmond is psychotherapeut, predikant en columnist van Trouw. In dit dagblad (www.trouw.nl) schreef hij op dinsdag 11 december 2007 bovenstaande in zijn wekelijkse column. Zie ook www.jean-jacquessuurmond.nl.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
