11/1/13
Claim niet de religieuze waarheid
Van oorlog om de waarheid naar de vrede van de humaniteit
We zijn aangeland op een zeer aangelegen moment in de menselijke geschiedenis wanneer het gaat over de plaats van de godsdienst in onze samenleving. Zal de godsdienst met bijbehorende culturele uitingsvormen in de toekomst een instrument van oorlog en afscheiding blijven? Uitmondend in een gewelddadige Clash of Civilizations? Of zal de godsdienst juist de voedingsbodem worden voor een toekomst die gegrondvest is op de beginselen van de humaniteit?
Wie terugkijkt in de geschiedenis ziet dat onder de diverse vlaggen van de godsdienst de meest verschrikkelijke wandaden zijn gepleegd. Het bleek bij uitstek de aanjager van intolerantie, discriminatie, oorlog en genocide. Nog steeds zijn er de varianten van Gott mit uns, God bless America en Allahu Akbar die de oorlogsretoriek tot hemelse proporties opblazen om vervolgens de vijand in te delen bij de ‘As van het Kwaad’ of ‘de Grote Satan’. Godsdienstwaanzin in de meest expliciete vorm. Geen wonder dat seculieren zeggen dat ‘de godsdienst’ moet worden teruggedrongen tot in de privésfeer. Je mag geloven wat je wilt, als je de samenleving er maar niet mee lastig valt, zo is de gedachte.
Godsdienst is en blijft echter voor de overgrote meerderheid van de wereldbevolking het leidende kader waarbinnen persoonlijke, ethische en politieke keuzes worden gemaakt. Hoe dan te reageren op de grote veranderingen van deze tijd, getekend door globale politieke, ecologische en economische crises? We zien grofweg twee reacties op de uitdagingen die deze nieuwe tijd op het bordje van de godsdiensten legt. Of men trekt zich terug op de theologische fundamenten van weleer met een beroep op de goddelijke autoriteit van het eigen heilige geschrift en de traditie. Of men zoekt naar een nieuwe synthese tussen de huidige tijd en het geloof. De eerste optie is simpel: men hoeft alleen maar te herhalen, luider dan ooit, wat men altijd al geloofde. De tweede optie betekent echter stevig huiswerk voor gelovigen van allerlei snit, joods, christelijk, islamitisch en wie zich maar aangesproken voelt. Het betekent een zoeken naar de verbindende lijnen tussen godsdiensten onderling.
Een uitgesproken voorbeeld van die zoektocht is in 2007 gegeven: 138 geleerden en leiders uit alle islamitische geledingen stuurden de brief A Common Word naar vertegenwoordigers van tal van christelijke kerken. Zij toonden zeer nauwkeurig en respectvol aan dat in de joodse Tora, in het christelijk Evangelie en de islamitische Koran ‘liefde’ dat gemeenschappelijke woord is. De liefde voor God is de liefde voor ieder mens naast je, als fundament voor een samenleving van recht, welzijn, vrede en compassie. De tijd is meer dan rijp om vanuit dit ‘gemeenschappelijke woord’ de godsdiensten grondig te hervormen. We noemen drie thema’s.
Allereerst zullen wij moeten leren de religieuze claim op de waarheid los te laten. Het is eenvoudig vast te stellen dat er nu eenmaal talloze manieren zijn om God, of het goddelijke, te zoeken. Niet alleen als een fenomeen, maar ook als een geestelijke werkelijkheid. Dit vraagt om niets minder dan een ingrijpend intern proces van ‘verlichting’ in alle godsdiensten. Eén bepaalde interpretatie van Bijbel of Koran tot de laatste waarheid verklaren is aantoonbare onzin. Een cluster van dogma’s die in een bepaalde vroegmiddeleeuwse context zijn gegroeid, bindend verklaren voor alle gelovigen van nu, op straffe van excommunicatie of zelfs een eeuwig oordeel, is geestelijke dwang.
Als joden op grond van de Bijbelse traditie zich het ‘uitverkoren volk’ weten, dan verstaan wij dit vooral als een heilige opdracht zichzelf als een wenkend voorbeeld van recht en barmhartigheid te laten zien. Als christenen Jezus citeren dat hij ‘de weg, de waarheid en het leven is’, dan horen wij daarin zijn unieke uitnodiging voor iedereen om hem in liefde en medemenselijkheid na te volgen. Als moslims van Mohammed zeggen dat hij de ultieme profeet van Allah is dan zien wij dat hij in een lange rij van mensen staat die doorgeven, tradere, wat zij van Godswege hebben verstaan. De Eeuwige, God, Allah: het zijn woorden voor een geheim dat niemand in zijn eindeloosheid kent. Niemand heeft er ‘patent’ op; de gedachte alleen al is absurd. Geen enkele godsdienst en levensovertuiging kan exclusiviteit claimen en mag de ander buitensluiten.
Ten tweede: de universele rechten van de mens worden onverkort ondersteund, gefundeerd en verder uitgewerkt vanuit de eigen religieuze traditie. Teruggrijpen naar het ideaalbeeld uit het verleden is een vruchteloze bezigheid. Universele waarden zijn immers tijdloze waarden die een evolutie en modernisering van godsdiensten mogelijk maken. Mét behoud van de eigen identiteit. Geweldloosheid, een rechtvaardige sociale en economische orde, erkenning van de individualiteit, gelijkberechtiging en zorg voor al wat leeft zijn daarbij de leidende uitgangspunten. Het zijn de kaders voor een praktische toepassing van de godsdienst. Zo wordt ‘afvalligheid’ een individuele keuze, kunnen vrouwen overal gelijkwaardige posities bekleden en worden gemengde huwelijken voortaan gezien als een manifestatie van Gods liefde.
Ten derde, de strijd wordt aangebonden tegen de doorgeslagen vrije markt die binnen enkele decennia onze wereld in een diepe economische, ecologische en vooral ethische crisis heeft gebracht. Juist de godsdienst biedt de bouwstenen om het ‘geloof’ in de vrije markt te ontmaskeren als een systeem dat uiteindelijk moraliteit en ethiek uitholt. Tegenover de wanorde van de markt moet een nieuwe orde van humaniteit gevonden worden die iedereen met elkaar verbindt en die toekomst schept.
Het spreekt voor zich dat een intensieve en kritische interreligieuze dialoog gevoerd moet worden. Een dialoog die in elke huiskamer of elke buurt kan beginnen. Een dialoog die uitgaat van mondiale ethische normen, en niet blijft steken in het herhalen van de eigen waarheid. De oecumenisch denkende Zwitserse theoloog Hans Küng vat dit als volgt samen:
Geen vrede tussen de naties zonder de vrede tussen de godsdiensten!
Geen vrede tussen de godsdiensten zonder dialoog tussen de godsdiensten!
Geen dialoog tussen de godsdiensten zonder mondiale ethische normen!
Geen overleven van onze globe zonder een globaal ethos, een wereldethos.
Samen gedragen door religieuze en niet-religieuze mensen.
Zolang God zich niet rechtstreeks openbaart aan de mensen, begeeft Hij zich nergens anders dan in en tussen de mensen. Het betekent niets anders dan dat we onszelf, en de ander, in ons mens-zijn leren begrijpen en leren waarderen. Dat is een basis voor een morele en existentiële verbondenheid die zijn weerga niet kent.
Herman Koetsveld en Enis Odaci
Ds. Herman Koetsveld en ir. Enis Odaci, samenwerking in de Stichting Koetsveld & Odaci, zijn de auteurs van bovenstaande tekst die ik een iets andere versie op de podiumpagina van Trouw op 25 mei 2012 stond. Zie ook: www.koetsveld-odaci.nl.
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
