13/8/12
Johannes XXIII en Vaticanum II
Vaticanum II was broodnodig en alleen al het feit dat de leden van het wereldepiscopaat elkaar daar konden ontmoeten en het woord globalisering al invulling kreeg voordat het gangbaar was, maakt het tot een zeer geslaagd concilie. Zeker in het licht van Vaticanum I betoonde paus Joannes XXIII zich in zijn aankondiging van Vaticanum II een visionair en wereldleider, die de tekenen van de tijd goed aanvoelde. Paus Joannes bewonderde Pius IX, de paus die Vaticanum I leidde. Maar hij bewijst dat bewondering voor iemand en hem zelfs navolgen niet betekent dat men geen eigen weg kan gaan. De weg die Joannes met Vaticanum II ging heeft de kerk goed gedaan, omdat zij minder onderhevig raakte aan isolationisme. De kerk werd veel meer tot een organisme waarvan de ledematen, verspreid over de hele wereld, zich sterker dan ooit bewust werden van elkaars aanwezigheid.
Vaticanum I had voor een groot deel in het teken gestaan van het dogma van de onfeilbaarheid van de paus. Staten als Oostenrijk, Duitsland, Rusland en Frankrijk vreesden een toenemende invloed van de paus in hun land door dit dogma. De Russische bisschoppen bleven dan ook thuis. Na felle debatten werd het op 18 juli 1869 evenwel afgekondigd: spreekt de paus ex cathedra (of verklaart hij iemand zalig of heilig) dan kan hij niet dwalen.
Maar wat deed Joannes en waarom streefde hij naar een concilie? In de Acta et documenta oecumenico Vaticano II apparando (series I, 1960, I, p. 5) staat opgetekend dat hij de geloofsleer wilde bekrachtigen en de kerkelijke discipline beter wilde ordenen. Op zich zijn dit geen schokkende mededelingen. Maar in wat de paus hier juist niet zegt blijkt dat hij zijn goddelijke gang ging. Impliciet gaf hij namelijk in zijn aankondiging ook antwoord op de vraag of na de afkondiging van het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid oecumenische concilies nu eigenlijk overbodig waren geworden. Dit antwoord was dus ondubbelzinnig ‘nee’. Hij riep immers alle bisschoppen samen en gaf zo aan de collegialiteit te willen bevorderen. Zo geschiedde dat paus Joannes het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid in een ander perspectief zette dan de door hem bewonderde voorganger voor ogen had gehad. Tijden veranderen en pausen in de tijden.
Pius IX trachtte de chaos en onzekerheid in zijn tijden het hoofd te bieden door in 1864 de Syllabus errorum (lijst van dwalingen – o.m. het socialisme, liberalisme en... rationalisme) te publiceren en in 1869 dus ook zijn eigen gezag en primaatschap te benadrukken. Hij ging er van uit dat dit dogma het bewustzijn versterkte dat áls de paus - en de paus alleen- sprak, er helderheid, orde en duidelijkheid zou ontstaan in onzekere tijden. Joannes XXII zag in dat in zijn tijd zo niet meer werkte, hoe geborgen hij ook was in de traditie. Hij zag in zekerheid en vrede niet tot stand komen door een trefzeker en (leer-)stellig spreken van een paus. Joannes leefde in een tijd waarin de democratie begon te prevaleren en het kolonialisme teloorging. De koude oorlog bepaalde mondiaal de hoofden en harten. De invloed van de massamedia nam toe evenals het besef van evenals de armoede in de wereld. Juist in deze tijd zag hij in bisschoppelijke collegialiteit en dialoog hét ultieme middel om de kerk, mater et magistra (moeder en leermeester) te laten zijn. Onderscheidend is Joannes in zijn idee van de collegialiteit binnen de ordo van de bisschoppen. Dat was een groot goed en heeft mogelijk de kerk van vervreemding van de wereld gered. In de praktijk werd de kerk nu pas echt mondialer.
Goed was ook, dat Joannes, meer dan zijn voorganger teruggreep op het in de vroege kerk gegroeide bewustzijn dat de bisschop niet alleen het ultieme gezag in zijn eigen gemeenschap was, maar ook lid was van een leidend collegium in de wereldkerk. Met ‘zijn’ concilie bood paus Joannes zijn broeders een optimale gelegenheid hun mindsetting te veranderen. Kerkvader Augustinus vond het om deze laatste reden van groot belang dat er synodes en concilies werden georganiseerd, die in zijn tijd overigens veel kleiner waren in omvang maar ook veel vaker plaatsvonden dan nu. Bisschoppen kunnen tijdens concilies in verwarrende tijden op een lijn komen met betrekking tot leerstellige zaken. Maar Augustinus voegt er in een brief aan toe dat concilievaders elkaar ook moeten bevragen op de geloofwaardigheid van hun levensstijl. Scandaleus gedrag kan de reden vormen waarom ketters en afvalligen blijven volharden in hun afscheiding van de kerk. Behalve het bewustzijn dat men onderdeel is van multiculturele wereldkerk werd destijds dus ook het bewustzijn aangewakkerd op concilies dat bisschoppen eerst zélf in overeenstemming met de waarden van het evangelie moeten leven om het lichaam van Christus, de kerk, heel te houden. Ook daar waren Concilies goed voor.
Mocht er nog eens een concilie komen dan ligt het voor de hand dat er grote aandacht zal zijn voor de broederlijke toetsing en vermaning. Nu leven we immers in een tijd waarin de massamedia elke onvolkomenheid van leiders blootlegt en waarin geloofwaardigheid van leiders meer samenhangt met hun authenticiteit dan met het bekleden van een ambt. Pius IX en Joannes XXIII zijn in 2000 tegelijk zalig verklaard. Zalig de paus, die dit volgende concilie afkondigt en een volgend accent in de kerkgeschiedenis aanbrengt.
Paul van Geest
Dr Paul van Geest is hoogleraar kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie aan de Universiteit van Tilburg en bijzonder hoogleraar Augustijnse Studies aan de VU. Bovenstaande tekst verscheen eerder in kortere versie op de Podiumpagina van Trouw van 31 mei 2012.
Reacties
Een artikel dat interessante punten naar voren brengt en een goede suggestie: een nieuw concilie. Ik ben dankbaar voor dit artikel. Mag ik even een taalkwestie aansnijden?
Media is een woord dat volgens mij het meervoud aangeeft van medium. Hoe langer hoe meer wordt media gebruikt als een enkelvoudig woord, ook door hoogleraar Paul van Geest,en dat voelt niet goed.
theresia saers - 's-hertogenbosch
De dogma's van de pauselijke onfeilbaarheid en diens universele jurisdictieprimaat dateren van 18 juli 1870.
D.J. Schoon - Amsterdam
Reactie plaatsen
Reglement
- Alle reacties worden vóór publicatie door de redactie beoordeeld. Wij behouden ons het recht voor reacties te weigeren of in te korten zonder opgaaf van redenen.
- Een inzending mag maximaal 1000 tekens bevatten en moet goed leesbaar zijn.
- Lees andere inzendingen zodat u in uw reactie niet in herhaling vervalt maar nieuwe argumenten geeft. De reactie moet inhoudelijk zijn en iets waardevols toevoegen aan het artikel. Dus bijvoorbeeld geen agressief taalgebruik.
