Priesterbroederschap Pius X en Williamson

Vandaag stond in de krant wat ik al een paar dagen wist: oud-collega Jean-Pierre Wils, de decaan van de faculteit religiewetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen en hoogleraar moraaltheologie binnen de faculteit theologie, heeft zich officieel laten uitschrijven als lid van de rooms-katholieke kerk. Aanleiding — maar natuurlijk niet de enige oorzaak — was de opheffing van de excommunicatie van de vier door Marcel Lefebvre illegaal gewijde bisschoppen van de Priesterbroederschap Pius X en daarmee ook van de Holocaust-ontkenner Richard Williamson.

Ik heb Jean Pierre laten weten dat ik wilde dat ik kon zeggen dat ik zijn stap niet begrijp. Net als hij had ik op Holocaust Memorial Day, 28 januari, moeten spreken over het gedenken van het onvoorstelbare. Net als hij had ik met deze gebeurtenis op de achtergrond een groot gevoel van onbehagen.

Ik constateer dat er veel tegenspraak gekomen is op de actie van de paus. Van mijn medebroeders en van anderen op deze site, op tal van andere sites en in kranten en tijdschriften, maar ook uit de hoogste kringen van de rooms-katholieke kerk. Kardinaal Walter Kasper is er duidelijk verlegen mee en probeert de schade in het contact met joodse groepen en organisaties te beperken. Kardinaal Christoph Schönborn van Wenen, onze medebroeder, maar als voorname auteur van de ‘Katechismus van de Katholieke Kerk’ toch voorwaar geen progressieve ruitenbreker, heeft zich tamelijk scherp gedistantieerd. Ratzinger zelf maakt via woordvoerders duidelijk dat hij op geen enkele wijze Williamsons visie deelt en dat het Vaticaan vasthoudt aan eerder geformuleerde opvattingen over de verbondenheid tussen christendom en jodendom.

Ik begrijp Jean-Pierres stap van binnenuit, maar heb geen neiging hem te volgen. De kerk is niet van de paus, ook al lijkt hij dat zelf in toenemende mate te denken. Precies dat is wat er fout gaat: Ratzinger overlegt met niemand over zo’n stap en wordt dus ook niet tegengesproken. En nog belangrijker: de kerk wordt in zijn opvatting nooit op betekenisvolle wijze tegengesproken door de geschiedenis en wat wij daarin aan ervaringen opdoen. De kerk heeft alles wat voor haar leven van belang is in zichzelf, volgens hem. Bert van Dijk en Theo Salemink hebben ooit een boekje geschreven over de opstelling van de kerk tegenover het nationaal-socialisme met als titel: ‘Omdat het slechts om politiek gaat’; (De machtsovername door de nazi’s in 1933 als keerpunt van het politieke christendom, Amersfoort: De Horstink 1986). Dit speelt ook nu: Ratzinger ziet opvattingen tegenover het Jodendom en over de Holocaust, en veranderingen in de kerkelijke visie en in de theologie op basis van het inzicht dat aspecten uit de katholieke traditie tot dan toe hun demonische kant hebben getoond doordat zij in afgeleide zin meewerkten aan de Shoah, klaarblijkelijk als niet behorend tot het wezen van het geloof. Afwijkende opvattingen over abortus en euthanasie worden echter wel geacht een voldoende grondslag te zijn voor excommunicatie.

Jean-Pierre Wils signaleert ook terecht dat het bij de Priesterbroederschap Pius X niet alleen gaat om traditionalisten in de zin van mensen die van de Tridentijnse liturgie en het Latijn houden. Lefebvre staat in de lijn van de Action Française, een reactionair-katholieke beweging die anti-revolutionair was, dus tegen de Franse Revolutie — de Lefebvrianen beschouwen het Tweede Vaticaans Concilie als de Franse Revolutie in de kerk, en voor alle duidelijkheid: dat bedoelen zij negatief — waarbij nationalisme en antisemitisme rechtstreeks met elkaar waren verbonden. De beweging is in tal van landen een toevluchtsoord voor aanhangers van extreem rechts. De Priesterbroederschap heeft zich altijd met kracht voor de handhaving van de zogenoemde vervangingstheologie uitgesproken, het idee dat sinds Christus de kerk de Joden als Gods uitverkoren volk heeft vervangen, en tegen de erkenning dat het jodendom de blijvende wortel van het christendom is, zoals het Tweede Vaticaans Concilie deed in het decreet Nostra aetate over de houding van de kerk ten opzichte van de niet-christelijke religies: “De Kerk van Christus erkent immers, dat haar geloof en haar uitverkiezing, overeenkomstig het heilsmysterie van God, reeds een aanvang namen bij de aartsvader Mozes en de profeten. Zij belijdt, dat alle christengelovigen, zonen van Abraham naar het geloof (Gal. 3, 7), besloten liggen in de roeping van deze aartsvader en dat het heil van de Kerk op geheimenisvolle wijze voorafgebeeld wordt in de uittocht van het uitverkoren volk uit het land van de slavernij. Daarom kan de Kerk niet vergeten, dat zij door dat volk waarmee God zich in zijn onuitsprekelijke barmhartigheid heeft verwaardigd het Oude Verbond aan te gaan, de openbaring van het Oude Testament heeft ontvangen en dat zij gevoed wordt vanuit de wortel van de goede olijfboom, waarop de wilde olijftakken, de heidenen, zijn geënt (Rom. 11, 17-24). Want de Kerk gelooft, dat Christus, onze Vrede, joden en heidenen door het kruis tot verzoening heeft gebracht en beiden één heeft gemaakt in zichzelf”.

De opvattingen van Williamson waren bovendien al sinds 1989 bekend. Ik geloof dat het bezoek van Benedictus XVI aan Auschwitz oprecht was, maar hij ziet blijkbaar niet in dat de katholieke traditie een levende, dus open, dus veranderlijke traditie is. Wij dienen een God die in en door de geschiedenis met ons is. Ik heb over het boek ‘Jesus von Nazareth’ uit 2006 van de paus al eens geschreven dat hij op een verbijsterende manier blijkbaar niet kan inzien dat Auschwitz de noodzaak aantoont om de theologie, en met name de christologie te her-denken. De afkeer van een absolute waarheidsopvatting in het Westen, dat door Ratzinger zo sterk gezien wordt als het begin van het einde van de Westerse cultuur, is voor een belangrijk deel ingegeven door het inzicht dat Auschwitz mogelijk was omdat een concrete groep mensen dacht het enig ware verhaal over de geschiedenis te belichamen. Sindsdien moeten wij anders over waarheid en onze relatie tot de waarheid denken, al moet dat volgens mij niet — juist niet! — tot relativisme leiden.

Meer theologie dus, en geen afscheid van de theologie!

Erik Borgman

Bovenstaande bijdrage heeft auteur gepubliceerd op de site van de Dominicanen en mogen wij met dank aan hem overnemen.